Таърих гувоҳ аст, ки ҳар давру замон равишҳои хоси худро дорад ва пайваста дар ҳаракат аст, ҳатто қисми зиёди онҳо ба нуктаҳои баландтарини тараққиёти хеш расидаанд. Чунин равишҳо бештар тавассути илмҳои мухталиф ба вуқуъ мепайвандад. Бояд гуфт, ки як илм аз дигаре маншаъ мегирад ва дар баробари худ дорои вожаву истилоҳоти хоси худ мебошад.

   Дар илми ҳозира вожаҳои зиёде истифода бурда мешаванд, ки маънои дақиқ ва мушикофонаро доранд. Масалан, вожаи «Брекзит» (“Brexit”) аз ду калимаи ҷудогона ва кутоҳшудаи забони англисӣ иборат буда, маънояш калимаи кутоҳшудаи Britain - Br, яъне Британияи Кабир ва exit – хориҷ шудан ё баромадан аст. Ин гуфтаҳо шаҳодати ихроҷи Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупоро дорад.

    Ин рӯйдод 23 июни соли 2016 ба вуқӯъ пайваст. Дар рафти референдиуми хуруҷи Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо 51,9 % овоздиҳиро нишон медод ва равиши минбаъдаи он ба 48,1% мерасид. Тағйирпазирии шумораи овоздиҳӣ сабабҳои гуногун дорад ва яке аз сабабҳои асосӣ дар он буд, ки сокинони Шотландия ва Ирландияи шимолӣ ҷонибдори хуруҷи Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо набуданд, аммо ҳукуматдорони Англия (бидуни пойтахт) ва қисмати пурраи Уэлс тарафдори ҷудошавии Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо буданд.

   Моҳи марти соли 2017 нахуствазири Британия, Тереза Мей ба Президенти Шӯрои Аврупо, Доналд Туск оид ба фаъол намудани моддаи 50-и Низомномаи Лиссабон, яъне хориҷ шудани Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо мактуб фиристод. Барои пурра дар амал татбиқ намудани Низомномаи мазкур барои Британияи Кабир нуҳ моҳ лозим буд.

   Сабаби асосии масъалаи мазкурро коршиносони аврупоӣ ба тарзҳои мухталиф шарҳ медиҳанд, ки яке аз онҳо норозӣ будани қисми зиёди шаҳрвандони Британия аз шомил шудани давлат ба Иттиҳоди Аврупо мебошад.

   Ин таъсироти манфиро коршиносони англис пас аз референдиуми Брекзит дар тамоми муассисаҳои дахлдор таҳлил намуда, фикрҳои зиёди ҳалталабро таҳлилу татбиқ намуданд. Онҳо кӯшиш намуданд, ки тамоми маводи худро тариқи сомона, мақола ва китобҳои илмӣ ба ҷомеа иброз намоянд. Ба вижа, сомонаи англисии “Royal Society” ҳама вақт ахбори дақиқро таҳқиқ мекунад.

   Баромадани Брекзит аз Иттиҳоди Аврупо аз бисёр ҷиҳат таъсири манфии худро натанҳо ба давлатҳои Аврупо (ё Иттиҳоди Аврупо), балки ба баъзе манотиқи ҷаҳон расонид. Чунин таъсир ҳам ба муҳоҷирону шаҳрвандони хориҷӣ ва ҳам ба олимон ва мутахассисони соҳаҳои мухталиф то ҳол ба назар мерасад. Ин ду масъалаи асосие мебошанд, ки тамоми давлатҳои Аврупоро ба таҳлука овардааст.

   Мавқеи Британияи Кабир

   Моҳи январи соли 2017 Тереза Мей дар як маърӯза дар бораи дурнамои Британияи Кабир изҳор дошт, ки Ҳукумати Британияи Кабир на танҳо аз Иттиҳоди Аврупо, балки аз бозори дохилии аврупоӣ (EURМ) ва Иттиҳоди Гумруки Аврупо мебарояд. Хуруҷи Британия аз Иттиҳоди Аврупо ва аз бозори дохилии аврупоӣ (EURМ) боиси маҳдуд гардидани ҳуқуқҳои шаҳрвандони Аврупо, яъне соҳиби кору касб шудан дар қаламрави ин кишвар ва инчунин, баромадани он аз Иттиҳоди гумрукии аврупоӣ маънои онро дорад, ки шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупо минбаъд наметавонад дар сиёсати савдои мустақил нақши боризи худро гузоранд. Дар моҳи феврал, Ҳукумати Британияи Кабир қарореро оид ба муносибат бо Иттиҳоди Аврупоро пешниҳод намуд. Ҳукумати консервативӣ то ҳол интизор аст, ки бо Иттиҳоди Аврупо созишнома роҷеъ ба “савдои озод” ва “шартномаи нави гумрукӣ” имзо кунад. Дар чаҳорчӯбаи ин созишномаҳо тиҷорати молу маҳсулот байни Британияи Кабир ва Иттиҳоди Аврупо бояд бо тарофаҳои нав анҷом дода шавад. Дар робита ба тиҷорати хадамот, аз ҷумла хадамоти молиявӣ, Ҳукумати Британия мехоҳад, ки дастрасии озодтарро ба бозори Иттиҳоди Аврупо пайдо кунад. Сарвазири Британияи Кабир аввал мехост, ки гуфтушуниди якхеларо оид ба шарти бозгашти кишвар аз Иттиҳоди Аврупо ва дар бораи созишномаи оянда миёни Иттиҳоди Аврупо ва Британияи Кабир баррасӣ намояд.

   Бояд қайд кард, ки изҳороти ҳуҷҷатҳои ҳукуматӣ маълумоти мушаххаси қонунгузории амалкунандаи Иттиҳоди Аврупо ва муқаррароти он аз ҷониби Тереза Мей ба таври назаррас ва декларативӣ баён гардид.

   Мавқеи Иттиҳоди Аврупо

   Баъди гирифтани дархости расмии хуруҷи Британияи Кабир аз ҳайати Шӯрои Иттиҳоди Аврупо ва Комиссияи аврупоӣ принсипҳои асосии гуфтушунидҳои оянда ба роҳ монда шуданд. Ҳуҷҷати расмии анҷоми хуруҷи Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо аз ҷаласаи Шӯрои Аврупо 29 апрели соли 2019 оғоз меёбад.

   Дар қатори усулҳои асосии гуфтушунидҳо бо Британияи Кабир, роҳбарони аврупоӣ қайд карданд, ки дар амалисозии фаъолияти бозори дохилии ягона дар Иттиҳоди Аврупо ягон сохтор вуҷуд надорад. Ин гувоҳи он аст, ки Британияи Кабир имкон намедиҳад, ки дастрасии озоди молҳо, хизматрасониҳо ва сармояҳоро маҳдуд кунад. Гуфтушунид бояд шаффоф бошад ва муколамаи байни Британияи Кабир ва кишварҳои алоҳида бояд вуҷуд надошта бошад. Гуфтушунид бояд аз ду марҳила иборат бошад:

   1. Бояд бо мувофиқа дар бораи шартҳо барои хориҷ шудани Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо ва танҳо пас аз бастани созишнома дар бораи муносибатҳои оянда ба анҷом расад.

   2. Гуфтушунидҳои дигар пеш аз ба имзо расидани ҳуҷҷати якум оғоз карда шуданд, аммо танҳо дар марҳилаи якум «пешрафти назаррас» дода шавад. Инчунин, марҳилаи дигари гуфтушунид, Иттиҳоди Аврупо Британияи Кабирро ҳамчун давлати сеюм, ба мисли Русия ва ИМА шиносад.

   Илова бар ин усули муҳимтарини гуфтушунидҳои Шӯрои Аврупо талаботро барои Британияи Кабир, ки зарурати бастани шартнома дар бораи хориҷ кардани кишвар аз Иттиҳоди Аврупо ба миён овард, таҳия намуд.

   Тибқи талабот Британияи Кабир бояд ҳуқуқҳои шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупо дар Британияи Кабир ва оилаҳои онҳо (новобаста аз шаҳрвандӣ)-ро кафолат диҳад, чунки Иттиҳоди Аврупо низ ҳуқуқҳои бритониёгиҳо ва оилаҳои онҳоро дар дигар кишварҳои Иттиҳоди Аврупо ҳимоя мекунад. Аммо Брекзит ба манфиати 4,5 миллион нафар афроде, ки берун аз ҳудуди он зиндагӣ мекарданд, таъсир расонд.

   Мувофиқи маълумоти расмии парлумони Аврупо 3,16 милион шаҳрванди Иттиҳоди Аврупо тобеияти олии худ надоранд, аммо дар Британияи Кабир кору фаъолият мекунанд. Шумораи онҳое, ки дар Иттиҳоди Аврупо дар хориҷа зиндагӣ мекунанд, 1,22 милионро ташкил медиҳад. Иттиҳоди Аврупо оид ба ҳуқуқи шаҳрвандони Иттиҳодияи Аврупо барои ба даст овардани мақоми иқомат дар Британияи Кабир, пас аз панҷ соли зиндагӣ дар ин кишвар, ҳатто агар дар вақти шаҳрванди Иттиҳоди Аврупо он ҷо барои мӯҳлати пурра зиндагӣ мекарданд.

   Илова бар ин, Британияи Кабир бояд шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупоро дар ҳудуди худ ҳуқуқи зиндагӣ бо оила, кору фаъолият, дастгирии иҷтимоию тиббӣ, аз ҷумла нафақа ва кӯмакпулиҳои бекор, вазъи иҷтимоии оилаҳоро кафолат диҳад ва ҳуқуқҳои дигари шаҳрвандонро низ бояд амалӣ кунад. Кафолати инфиродӣ бояд ба донишҷӯёни кишварҳои Иттиҳоди Аврупо дар Британия омӯзонида шавад ва эътирофи дипломҳо, шаҳодатномаҳо ва дигар ҳуҷҷатҳои тахассусӣ таъмин карда шавад. Мутобиқи риояи ҳуқуқҳои шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупо Комиссияи Аврупо дар доираи салоҳияти Суди Аврупо қарор дорад.

   Британия бояд уҳдадориҳои молиявии худро ба Иттиҳоди Аврупо иҷро кунад. Мувофиқи ҳисоби мазкур, ҷубронпулӣ аз ҷониби Британияи Кабир метавонад 100 миллиард евроро ташкил диҳад. Ин корбар ба буҷети Иттиҳоди Аврупо дар доираи дурнамои молиявии солҳои 2014-2020, буҷети идораҳо ва мақомоти маблағҳои Иттиҳоди Аврупо, ба монанди Хазинаи Аврупои минтақавии рушд ва Бунёди кӯмак ба паноҳандагон дар Туркия ва бархе аз пардохтҳои дигар уҳдадориҳои мавҷуда дохил мешаванд. Дар навбати худ, Иттиҳоди Аврупо уҳдадор аст, ки депозитро ба Англия баргардонад. Бо вуҷуди ин, саҳми Британияи Кабир ба Бонки сармоягузории Аврупо (EIB) хеле барвақттар хоҳад буд, зеро EIB ҳамчун қоида дар лоиҳаҳои дарозмуддат барои даҳсолаҳо маблағгузорӣ мекунад.

   Иттиҳоди Аврупо таъкид мекунад, ки барои пешгирӣ намудани марзи сарҳадии байни Ҷумҳурии Ирландия ва Ирланди шимолӣ ва дастгирии он татбиқи Созишномаи Ҷоми Ҷаҳонии соли соли 1998 лозим меояд.

   Ҳимояи ҳуқуқи одамоне, ки дар заминаи британӣ дар ҷазираи Кипр зиндагӣ мекунанд, зарур аст. Созишномаҳои дуҷонибаи байни Британияи Кабир ва Кипр бояд бо қонуни Иттиҳоди Аврупо мувофиқ бошад.

   Дар вохӯрии Шӯрои Аврупо, роҳбарони Иттиҳоди Аврупо қайд карданд, ки дар ҳама гуна ихтилофоте, ки байни Британияи Кабир ва кишварҳои Иттиҳоди Аврупо ба амал меоянд, бартараф хоҳанд кард. Дар робита бо ин изҳорот, Ирландияи саҳми аҳамияти махсус доранд. Британия баррасии масъалаҳои бевоситаи бо Гибралтар дар қаламрави Испания дошта, ягон созишномаи миёни Иттиҳоди Аврупо ва Британияи Кабир нахоҳад баст Гибралтар бе созишномаҳои дурусти испанӣ-бритонӣ татбиқ намегардад.

   Пешниҳодҳои ҳукумати Британияи Кабир, усул ва талаботҳои ИА ба таври равшан муайян карда, масъалаҳои мушаххасро ба миён мегузоранд. Бояд қайд кард, ки Иттиҳоди Аврупо пайваста муносибати ҷиддиеро пешниҳод мекунад.

   Оғози гуфтушунидҳо баъди интихоботи парлумонӣ дар Британия

   Баъд аз интихоботи парлумони Британияи Кабир, консерваторҳо дар парлумон ҳуқуқҳои худро аз даст доданд ва Тереза Мей ҳукумати намояндагии худро ташкил кард, ки дар бораи рӯйдодҳои Иттиҳоди Аврупо изҳор дошт, ки Британия чун пештара мақоми бузурги худро ба даст меорад.

   Дар ҷаласаи якуми байни намояндагони расмии Анҷумани Муттаҳида ва Иттиҳоди Аврупо, яъне байни Дэвид Дэвис ва Мэлли Барнёр 19 июни соли 2009 гуфтушунид баргузор гардид. Намояндагии Британия бо пешниҳоди Иттиҳоди Аврупо авлавиятҳои зиёдро ба вуҷуд овард. Гуфтушунидҳо дар ду марҳила сурат мегирифт: якум дар бораи шароитҳои Иёлоти Муттаҳидаи Аврупо аз ИА, сипас барои модели нави муносибатҳо. Дар марҳилаи аввал, масъалаҳои таъмини ҳуқуқҳои шаҳрвандони ИА ва шаҳрвандони Британия, уҳдадориҳои молиявӣ ва ташкили марзи Ирландия аҳамияти калон доранд.

   Бояд зикр кард, ки Британия низ дар оянда ҳуқуқи шарҳвандони Иттиҳоди Аврупоро пурра таъмин мекунад. Шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупое, ки дар Британияи Кабир дар муддати панҷ сол зиндагӣ мекунанд, "мақоми хос" дода мешаванд. Онҳо созишнома дар бораи кафолатҳои иҷтимоиро, аз ҷумла кӯмаки тиббӣ, маориф, кӯмакпулиҳои иҷтимоӣ ва нафақа баста хоҳанд кард. Касоне, ки дар давоми на камтар аз панҷ сол, ки дар Британияи Кабир зиндагӣ кардаанд, вале ба ном «санаи истинод» омада, имконият дода мешавад, ки ба сарф кардани вақт зарурӣ ва инчунин ба даст мақоми дода «шаҳракҳои». Шаҳрвандони Ҷумҳурии Ирландия аз қоидаҳои мавҷуда дар доираи минтақаи умумии Ҳаракати Иёлоти Муттаҳидаи Британияи Кабир қонеъ намешаванд ва ба он мавқеи хос дода намешаванд. Барои он, Иттиҳоди Аврупо бояд ҳуқуқи шаҳрвандони Британияро дар дигар кишварҳои Иттиҳоди Аврупо кафолат диҳад.

   Пешниҳодҳои Сарвазири Британия дар байни роҳбарони Иттиҳоди Аврупо масъалаи муҳимтарин ба ҳисоб мерафт. Тафсилоте, ки баъдтар ба даст омадаанд, бо талаботҳои EU фарқияти ҷиддӣ дошт. Гуногунии "масъала" барои шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупо раванди мураккабест, ки ба категорияҳои мухталифи шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупо фарқ мекунад. Ин вазъият дар чаҳорчӯбаи сиёсати муҳоҷирати Британия табдил меёбад ва қонуни Британияро идора хоҳад кард. Санаи эҳтимолии он ба панҷ сол баробар аст, ки дар он масъалаи мазкур комилтар ва равшантар муайян карда шавад. Дар фосилаи анъанавӣ байни санаи пешниҳоди ариза ба натиҷаҳои (29 марти соли 2017) ва давраи расмии музокироти (29 марти соли 2019), ҳукумати Британия мехоҳад аз Иттиҳодияи Аврупо бартарӣ диҳад. Талабот оид ба кафолатҳои мутақобила дар робита ба Британия дар мамлакатҳои Иттиҳоди Аврупо, сокинони Гибралтар, ки аз ҷониби Иттиҳоди Аврупо бидуни созишномаҳои махсус дар Бритониёву Испания дастгирӣ намегиранд, дохил мешаванд.

   Барои хориҷ шудани Британиёи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо ва ҳамкориҳои оянда, дар муддати се моҳ бояд ҷавобҳои калидии бозгашти Британияи Кабирро аз Иттиҳоди Аврупо муайян шавад. Ва мушкилтарин ҳалли масъалаи мазкур аз он иборат буд, ки дар Суди Аврупо сарҳади байни Ҷумҳурии Ирландия ва Ирландияи шимолӣ муайян гардид. Сарҳади Ирландия ба сарҳади берунаи Иттиҳоди Аврупо имкон дод, ки шаффофияти пурраи Британияи Кабир дар бозори дохилии ягона ва Иттиҳоди гумрукро таъмин созад.

   Қонуни конститутсионии Суди Аврупо ҳамаи қонунҳои Иттиҳоди Аврупоро маҳдуд намекунад, аммо мувофиқи розигии тарафайн ва созишномаи дуҷониба дар бораи хориҷ кардани Британияи Кабир розигӣ медиҳад.

   Месазад гуфт, ки Брекзит ҳам оқибати таъсироти манфӣ ва ҳам мусбиро дорад. Британияи Кабир чун пештара мехоҳад ҳамчун як давлати ягонаи абадқудрати ҷаҳонӣ бошад ва ҳамаи таҳлилҳо ва ақидаҳои олимону муҳаққиқон гувоҳи гуфтаҳо ҳастанд.

Гулмоҳ Шозиёева,

котиби илмии Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АИ ҶТ