Дар мақола якчанд масълаҳои мавҷуда дар Шоҳигарии Бутан, аз қабили маводди мухаддир ва нашъамандӣ, сатҳи ҷиноят, терроризм, мушкилоти камбизоатӣ ва бекорӣ, соҳаҳои сусти маориф ва тандурустӣ, нобаробарии гендерӣ ва зӯроварӣ мавриди таҳлил қарор гирифтааст. Қайд кардан ба маврид аст, ки Бутан як кишвари хурди Осиёи Ҷанубест, ки ба баҳр баромад надорад ва масоҳати 38 394 километри мураббаъро дар шарқи Ҳимолой байни Чин ва Ҳиндустон ишғол мекунад.
Масъалаи маводди мухаддир ва нашъамандӣ. Мушкилоти нашъамандӣ яке аз мушкилоти маъмултаринест, ки одамон бо он рӯ ба рӯ мешаванд. Гарчанде, ки нашъамандӣ дар Бутан як падидаи нав аст, истифодаи он дар тӯли солҳо афзоиш меёбад. Дар гузаштаи наздик дар Бутан танҳо чанд таҳқиқот барои муайян кардани паҳншавии истеъмоли маводи мухаддир ва машрубот дар байни донишҷӯён гузаронида шудааст.
Сиёсатмадорон бар ин назаранд, ки яке аз сабабҳои қафомонии Бутан ин афзоиши истеъмоли маводи мухаддир аст. Сиёсати миллӣ ва чаҳорчӯбаи стратегӣ оид ба коҳиш додани истеъмоли зараровари машруботи спиртӣ дар солҳои 2015-2020 вазъият ва стратегияҳоеро, ки барои ҳалли мушкилоти афзоянда амалӣ шудаанд, шарҳ медиҳад [11]. Тиҷорати озод бо Ҳиндустони ҳамсоя, сарҳадҳои ҳамвор ва гурезаҳо Бутанро ба қочоқи маводи мухаддир осебпазир кардаанд. Бутан ба қисматҳои Непал ва шимолу шарқи Ҳиндустон наздик аст, ки дар он ҷо истифодаи сӯзандоруи маводи мухаддир нисбатан маъмул аст [3].
Ин ҷойгиршавии ҷуғрофӣ инчунин Бутанро дар муқобили паҳншавии истеъмоли маводи мухаддири дохиливаридӣ осебпазир месозад [3]. Марихуана, ки мисли бутта дар Бутан мерӯяд, пеш аз пайдоиши телевизион танҳо ҳамчун хӯроки хук истифода мешуд. Дар солҳои охир, садҳо нафар барои истифодаи он боздошт шуданд [7].
Истеъмоли машрубот дар мамлакат проблемаи хеле калон аст. Тақрибан 80% ҳолатҳои зӯроварӣ дар оила истеъмоли машруботро дар бар мегирад.
Аксарияти истеъмолкунандагони маводи мухаддир мардон ва донишҷӯён мебошанд. Аксари истеъмолкунандагони маводи мухаддир то 25 сола мебошанд. Дар Бутан ҳолатҳои истифодаи маводи мухаддир тариқи сӯзандору вуҷуд доранд, аммо онҳо дар муқоиса бо дигар кишварҳои минтақа хеле каманд. Ҳукумати Бутан барои мубориза бо ин зуҳурот як қатор чораҳо андешидааст. Соли 1988 Бутан ба Конвенсияи СММ оид ба муомилоти ғайриқонунии маводи мухаддир ва моддаҳои психотропӣ ҳамроҳ шуд. Соли 2000 ба Кодексҳои мурофиаи гражданӣ ва ҷиноятӣ, санадҳои андоз аз фурӯш, гумрукӣ ва аксизӣ тағйирот ворид карда шуданд. Соли 2004 кодекси ҷиноии Бутан ва соли 2005 Қонун дар бораи маводи мухаддир, моддаҳои психотропӣ ва машруботи спиртӣ ва нашъамандӣ қабул карда шудааст [9]. Дар соли 2004 фурӯши маҳсулоти тамоку ба шаҳрвандони Бутан манъ карда шуд ва Бутан аввалин кишваре дар ҷаҳон аст, ки фурӯши сигорро манъ кард [4]. Вайронкунандагони қонун ба маблағи 210 доллар ҷарима карда мешаванд ва соҳибони мағозаҳо ва меҳмонхонаҳо, ки дар фурӯши ғайриқонунии тамоку мушоҳида шудаанд, аз иҷозатномаи худ маҳрум мешаванд [4]. Бо вуҷуди ин, бозори сиёҳи тамоку дар кишвар рушд кардааст.
Дар натиҷаи пажӯҳиши байнисоҳавӣ маълум шудааст, ки нашъамандӣ дар байни кӯдакони мактабхон маъмул шудааст. Ба он омилҳои синну соли талаба, маълумот ва шуғли волидон, фишори ҳамсолон ва кунҷковӣ ба машрубот, тамокукашӣ ва истеъмоли маводи мухаддир дар байни мактаббачагон таъсири зиёд дорад [6]. Тибқи гузориши охири ҳукумат, 50 фоизи марги беморон аз майзадагӣ аст. Дар ҳамин ҳол, беш аз 70 дарсади ҳодисаҳои худкушӣ дар кишвар ба нашъамандӣ ва машруботи спиртӣ вобастагӣ дорад.
Тадқиқоти миллӣ дар соли 2017 нишон дод, ки тақрибан аз се ду ҳиссаи донишҷӯёни донишгоҳҳо пули ҷайби худро барои харидани машрубот, маводи мухаддир истифода мебаранд. Дар соли 2017 полис дар пойтахти кишвар Тхимпху тақрибан 600 нафарро дар робита ба сӯиистифода, нигоҳ доштан ва муомилоти ғайриқонунии маводи назоратшаванда боздошт кард, ки баландтарин дар солҳои охир мебошад. Ва бо беш аз 10 дарсади онҳое, ки аз 13 то 17 сола марихуанаро истифода мебаранд, Бутан дар байни наврасоне, ки ҳоло дар минтақаи Осиёи Ҷанубу Шарқӣ аз маводи мухаддир истифода мебаранд, дар ҷойи аввал аст [1].
Масъалаи ҷинояткорӣ. Бутан сатҳи ҷиноятҳои хеле паст дорад [8]. Баъзан дар бораи ҷиноятҳои майда-чуйда хабар дода мешавад. Ҷиноятҳои зӯроварӣ хеле каманд. Ҷиноятҳои зӯроварӣ ва сатҳи дуздӣ дар Бутан хеле паст аст [3]. Баъзан ҷиноятҳои хурд, аз қабили дуздӣ гузориш дода мешаванд. Сатҳи баландтарини ҷинояткории ноболиғон дар соли 2003 ба қайд гирифта шуда, дар кишвар 63 наврас маҳкум шуда буданд. Таҷовуз ба номус кам аст. Дар соли 1999 дар саросари кишвар танҳо 10 ҳолат ба қайд гирифта шудааст. Кушторҳо низ каманд, дар соли 1998 сатҳи куштор ба 100 000 нафар, 2,78 ҳолатро ташкил дод. Бутан як кишвари сарчашма ва транзити қочоқи инсон мебошад. Занони бутанӣ барои истисмори ҷинсӣ ба кишварҳои дигар интиқол дода мешаванд, аммо занони дигар кишварҳо ба Бутан интиқол дода намешаванд [3].
5 апрели соли 2002 аввалин парвандаи коррупсионӣ кушода шуд. Пароп Тсеринг, сармуҳосиби 42-солаи Корпоратсияи Тиҷорати Давлатӣ дар тасарруфи маблағ айбдор карда шуд. Дар моҳи апрели соли 2003 чор ҳолати ҷиноятҳои вазнин ва ҷиноятҳое, ки аз ҷониби «гиребонҳои сафед» содир шудаанд, ба қайд гирифта шуд. “Ҷиноятҳои гиребонсафедон”- намуди ҷинояте, ҷинояткор намояндагони давлат, шахси мансабдор ва ё тоҷир аст. Ин истилоҳ бори аввал аз ҷониби криминалист Эдвин Сазерленд 27 декабри соли 1939 дар суханронӣ дар назди Ассотсиатсияи сотсиологии Амрико истифода шудааст.
Аз рӯйи фасод дар соли 2007 Бутан дар байни 179 кишвари ҷаҳон дар ҷои 46-ум қарор дошт ва дар соли 2009 дар байни 180 кишвар дар ҷои 49-ум қарор гирифт.
Масъалаи терроризм. Ба Бутан хавфи аз ҳама ҷиддӣ ташкилоти гуногуни сепаратистии Ҳиндустон, ки дар мамлакат базаҳои худро доранд, ба ҳисоб меравад [5]. Бисёре аз созмонҳои сепаратистии Ҳиндустон дар ҷануби Бутан лагерҳои омӯзишӣ таъсис додаанд [5]. Дар соли 2002 Фронти озодибахши муттаҳидаи Ассам (ULFA), Ҷабҳаи миллии демократии Бодоланд (NDFB) ва палангҳои озодкунии Бодоленд (BLTF) дар Бутан пойгоҳҳои худро доштанд. Террористон дар куштор, тамаъҷӯӣ ва одамрабоӣ ширкат доштанд. Дар зери фишори шадиди ҳукумати Ҳиндустон Бутан аз террористон талаб кард, ки кишварро тарк кунанд ва дар моҳи декабри соли 2003 Артиши Шоҳии Бутан бо дастгирии нерӯҳои сарҳадӣ бар зидди онҳо амалиёти низомӣ оғоз кард [5]. 30 лагери ҳарбии сепаратистҳо нобуд карда шуд. Бо вуҷуди ин, ҳарос вуҷуд дорад, ки террористон кӯшиш мекунанд, ки ба Бутан ҳамлаи ҷавобӣ анҷом диҳанд [5]. 5 сентябри соли 2004 дар Гелепч бомба тарконда шуд, ки дар натиҷа ду нафар кушта ва 27 нафар маҷрӯҳ шуданд. Дар ҳамлаи террористӣ Фронти миллии демократии Бодоланд гумонбар дониста мешавад [5].
Ҳукумати Бутан барои мубориза бо терроризм як қатор амалҳои ҳуқуқӣ ва низомӣ андешидааст. 4 сентябри соли 2004 111 нафар барои кӯмак ба созмонҳои террористӣ, ки ғайриқонунӣ дар Бутан фаъолият мекунанд, ба мӯҳлатҳои аз чор сол то ҳабси абад маҳкум шуданд. Дар байни маҳкумшудагон хизматчиёни давлатӣ, соҳибкорон ва коргарон низ буданд [5].
Масъалаи мушкилоти камбизоатӣ ва бекорӣ. Тибқи гузориши рушди Бутан 2019, ки аз ҷониби Бонки Ҷаҳонӣ нашр шудааст, Бутан камбизоатии шадидро дар кишвар бомуваффақият аз байн бурд ва сатҳи камбизоатии миллӣ аз 23 дарсади соли 2007 то ҳашт дарсад дар соли 2017 коҳиш ёфт.
Дар айни замон тахмин карда мешавад, ки 11,9 дарсади аҳолии деҳот дар муқоиса бо 0,8 фоиз дар шаҳрҳо дар ҳолати камбизоатӣ зиндагӣ мекунанд. Аз шумораи умумии аҳолии тақрибан 827,830 нафар, тақрибан 62,2 фоиз дар деҳот зиндагӣ мекунанд. Ҳодисаҳои камбизоатӣ дар хонаҳое, ки сарварони хонаводаҳояшон аз 65-сола боло ҳастанд, бештар аст, ки ин аз набудани шабакаҳои амниятии иқтисодӣ барои аҳолии калонсол шаҳодат медиҳад [10].
Яке аз сабабҳои асосии камбизоатӣ маҳдудияти ҷойҳои корӣ мебошад. Сатҳи бекорӣ дар байни ҷавонон аз 9,6 дарсади соли 2013 то 12,3 дарсад дар соли 2017 афзоиш ёфтааст. Бекории ҷавонон дар байни занон 13,2 дарсад ва натиҷа дар байни мардон 11,2 дарсадро ташкил додааст. Бекорӣ дар шаҳрҳо ва деҳот мутаносибан 4,9 дарсад 1,9 дарсадро ташкил медиҳад. Барои пайдо кардани кор ҳар сол ҳазорон нафар аз деҳот ба шаҳрҳо муҳоҷират мекунанд. Дар соли 2018 фоизи муҳоҷират аз деҳот ба шаҳр 21,7 фоизро ташкил дод. Тахмин меравад, ки то охири соли 2023 тақрибан 62,743 нафар корҷӯён хоҳанд буд, ки нақшаи панҷсолаи дувоздаҳум (2018-2023) барои онҳо ваъда медиҳад, ки тақрибан 61,811 ҷойҳои корӣ таъсис дода шавад [10].
Тибқи гузоришҳои бархе аз расонаҳои Бутан, бекории баланди ҷавонон дар кишвар яке аз сабабҳои афзоиши мизони ҷиноят, умдатан дар шаҳрҳо будааст. Пойтахти Бутан, Тхимпху, сатҳи ҷинояткорӣ аз 921 дар соли 2016 то 2,409 дар соли 2017 афзоиш ёфтааст, ки 161 дарсад мебошад. Дар соли 2017 тахмин зада шуд, ки 41 дарсади ҷиноятҳои гузоришшуда дар Бутан дар Тхимпху рух додааст [10].
Масъалаи соҳаҳои сусти маориф ва тандурустӣ. Каме бештар аз нисфи аҳолии Бутанро метавон босавод ҳисоб кард. Ҳарчанд афзоиши фарогирии мактабҳои ибтидоӣ ва миёна ба назар мерасад, сатҳи баланди тарки мактаб ва такрорхонии хонандагон сабаби аслии нигаронии ҳукумат мебошад. Ҳукумат ба сиёсати “Таълим барои ҳама” ва Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (с.1991, Деҳлии Нав, Ҳиндустон) ҷонибдорӣ мекунад. Дар соли 2000 сатҳи саводнокӣ дар Бутан 42 дарсад ва саводи занон ҳамагӣ 28 дарсад буд.
Ин кишвар то ҳол бо мушкилоти бесаводӣ мубориза мебарад, зеро беш аз нисфи аҳолии он, алалхусус беш аз се ду ҳиссаи занон бесавод мебошанд. Аз солҳои 1960 инҷониб, кишвар тавонист инфрасохтори асосии таълимиро инкишоф диҳад, ки бо кӯмаки беруна оҳиста васеъ мешавад. Уҳдадориҳои ҳукумат дар бобати таълими умумӣ далели солими пешрафти минбаъдаи он мебошад [2].
Нақшаи панҷсолаи дувоздаҳуми Бутан таъкид мекунад, ки то соли 2018 сатҳи тасҳеҳшудаи бақайдгирии ибтидоӣ дар кишвар 96,8 фоизро ташкил додааст. Ин маънои онро дорад, ки тақрибан 97 дарсади кӯдакони аз 6 то 12 сола ба таҳсилоти ибтидоӣ ва дигар шаклҳои баробарии таълими сохторӣ дохил мешаванд. Дар хуҷҷат инчунин гуфта мешавад, ки коэффитсиенти умумии фарогирӣ ба маълумоти миёна (синфхои VII—XII) 89,3 фоиз муайян карда шудааст. Дар маҷмӯъ, сатҳи асосии саводнокӣ дар Бутан аз 59,5 дарсади соли 2005 то 71,4 дарсад дар соли 2017 афзоиш ёфтааст. Бо вуҷуди ин, ин кишвар то ҳол аз аҳолии мувофиқи маълумотнок азият мекашад [10].
Системаи тандурустии Бутан аз нарасидани табибон ва ҳамшираҳои шафқат азият мекашад. Дар кишвар дар соли 2016 ба ҳар 10 000 нафар 3 табиб ва 14 ҳамшираи шафқат рост меояд, ки дар муқоиса бо меъёрҳои байналмилалӣ хеле паст аст. Мушкилоти дигар маблағгузории системаи тандурустии Бутан мебошад. Бо вуҷуди ин, маблағгузории системаи тандурустии кишвар мушкил аст, зеро хароҷоти соҳаи тандурустӣ тибқи нақшаи панҷсолаи ёздаҳум (2013-2018) қариб 75 дарсад афзоиш ёфтааст, дар ҳоле ки даромади дохилӣ дар ин давра ҳамагӣ 38 дарсад афзоиш ёфтааст [10].
Масъалаи нобаробарии гендерӣ ва зӯроварӣ. Дар Бутан, сатҳи саводнокии занон аз 55 дарсади соли 2012 то 59 дарсад дар соли 2017 беҳтар шуд. Сатҳи фарогирии духтарон дар мактаби олӣ низ аз 35 дарсад дар соли 2005 то тақрибан 46 дарсад дар соли 2018 беҳтар шуд ва баробарии гендерӣ 0,85 фоиз баробар буд. Сатҳи фавти модарон дар кишвар аз 255 ба 100 000 нафар дар соли 2000 то 89 ба 1000 000 нафар дар соли 2017 коҳиш ёфт. Ҳамчунин, афзоиши ҳайати занон дар хидмати давлатии кишвар аз 32,4 дарсади соли 2012 то 35,43 дарсад дар соли 2017 мушоҳида шудааст [10].
Аммо намояндагии занон дар парлумон ва дар сатҳи ҳукуматҳои маҳаллӣ мутаносибан 15,27 ва 11,6 дарсадро ташкил медиҳад. Ба ҳамин монанд, танҳо 11,2 дарсади занон дар мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатӣ кор мекунанд.
Аз ҷиҳати иҷтимоӣ ва дохилӣ, афзоиши зӯроварии ҷисмонӣ ва ҷинсӣ дар асоси гендерӣ ба назар мерасад. Барои ҳалли ин масъала, санади пешгирии зӯроварӣ дар оила соли 2013 қабул карда шуд. Бо вуҷуди ин, он натавонистааст, ки мушкилоти занонро ба таври муассир тафтиш кунад. Ҳатто имрӯз, бисёре аз ҳолатҳои зӯроварии марбут ба гендерӣ аз ҷониби ҷабрдида сабт нашудааст ё аз ҷониби полис ба қайд гирифта нашудаанд [10].
Яке аз сабабҳои асосии хушунати хонаводагӣ дар Бутан ҳисси бартарии мардон, ки аз ҷиҳати иҷтимоӣ мустаҳкам шудааст, тибқи гузориши тадқиқоти Комиссияи миллии занон ва кӯдакон (NCWC) дар соли 2017, аз 2184 зан ва духтарони аз 15 то 64 сола, 38,3 дарсад эътиқоди анъанавӣ доранд [10].
Хуллас, Бутан, ки маъмулан ҳамчун сарзамини хушбахтии умумимиллӣ маъруф аст, бо як қатор мушкилоти иҷтимоӣ-иқтисодӣ рӯбарӯ аст. Камбизоатӣ ва бекории ҷавонон ҳамчунон баланд боқӣ мондааст, системаи тандурустӣ дар бесарусомонӣ қарор дорад, манзараи экологӣ бар асари тағйирёбии иқлим зери таҳдид қарор дорад ва ҳодисаҳои зӯроварӣ нисбати занон зиёд аст. Ҳукумат барои ҳалли баъзе аз ин мушкилот нақшаҳоро ҷорӣ кардааст. Аммо аксарияти ин тадбирхо натиҷаҳои дилхоҳ надоданд.
Бутан бо мушкилоти сершумори иҷтимоӣ рӯбарӯ аст, ки барои ҳукумат мушкилоти ҷиддӣ эҷод мекунанд. Бо мақсади мубориза бо бекорӣ ва камбизоатӣ ва беҳтар кардани системаи тандурустӣ Бутан маблағгузории назаррасро талаб мекунад. Манзараи экологии он, ки ба сайёҳӣ ва рушди гидроэнергетикии он мусоидат мекунад, бинобар таъсири афзояндаи тағйирёбии иқлим зери хатар қарор дорад. Барои ислоҳи вазъият, Бутан ба сиёсати рушди устувор ниёз дорад. Дар ВАО-и Бутан ҳангоми тасдиқи лоиҳаҳои марбут ба муҳити зист аз ҷониби ҳукумат як қатор қонуншиканиҳо гузориш дода шудааст. Дар сатҳҳои иҷтимоӣ ва хонаводагӣ нобаробарии гендерӣ боқӣ монда, зӯроварӣ нисбати занон зиёд аст.
Адабиёт:
Турсунов Т.Х.
Сарходими илмии шуъбаи
Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ
