Таърихи пайдоиши иди Наврӯз ва мазмуни онро дар замони қадим маънидод мекунанд. Наврӯз (тоҷ. Рӯзи нав) барои бисёре аз мардуми Ховари Миёна оғози соли нав аст. Маълум аст, ки Наврӯз дар байни қабилаҳои эронӣ дар охири асрҳои Ш-П то милод пайдо шудааст. Ин ҷашнро шоҳи афсонавии эрониён Ҷамшед таъсис додааст. Ин ид барои деҳқонон рамзи ғалабаи гармо бар сармо, равшанӣ бар торикӣ, бедории табиат ва оғози соли навро дошт. Ҳанӯз дар замонҳои қадим пешвози Соли нав бо тантанаҳои бошукӯҳ оғоз мешуд. Дар ин бора дар Авесто ва ёдгориҳои давраи Ҳахоманишиён ёдоварӣ шудааст. Оид ба таърихи Наврӯз дар осори донишмандони асримиёнагӣ (Абӯрайҳони Берунӣ, Умари Хайём ва дигарон) маълумоти зиёде мавҷуданд. Маросими идонаи Наврӯз дар миёни мардуми Хуҷанди бостонӣ, ки асосгузори он Каюмарси афсонавӣ, яке аз бунёдгузорони Наврӯз дар миёни мардуми эронитабор маҳсуб мешавад, хуб ҳифз шудааст.
Яке аз дурахшонтарин ва рангинтарин ҷашнҳои мардумии тоҷик, ки аз қадимулайём то мо расидааст, Наврӯз аст. Таҷлили Наврӯз баҳори соли 2010 тобиши хоса пайдо кард - бо ташаббуси Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Наврӯз ҳамчун мероси умумибашарӣ эътироф гардид: 23 феврали соли 2010 дар иҷлосияи 64-уми Маҷмаи Умумии СММ Дар доираи банди 49-и рӯзномаи «Фарҳанги сулҳ» бо ризоият қарор қабул карда шуд, ки тибқи он 21 март Рӯзи байналмилалии Наврӯз эътироф шудааст. Бар асоси ин қарор, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳукумати кишвар оид ба барқарорсозии расму оинҳои мардумии марбут ба ҷашни баҳор дастуру тавсияҳо дода, ба омӯзиши таърихи пайдоиши Наврӯз таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуданд.
Наврӯз, ки ба унвони “Рӯзи нав” тарҷума шудааст, аз ҷумлаи он идҳои тақвимии кишоварзист, ки аз замонҳои қадим мояи шодӣ, хушбинӣ, дилхушӣ ва умед буд. Аз нигоҳи таърих, ин ҷашн ба замонҳои хеле қадим рост меояд.
Наврӯз тахминан дар ҳазораи 3-2 пеш аз милод пайдо шудааст ва дар «Авесто» — қадимтарин ёдгории хаттии мардумони Эрон инъикос ёфтааст. Ривоятҳои қадимӣ пайдоиши Наврӯзро бо шоҳони афсонавии сулолаи Каёниён Каюмарсу Ҷамшед мепайвандад. Чи тавре ки илм муайян кардааст, қабилаҳои қадими ориёӣ пеш аз муқимӣ шуданашон дар ҳавзаҳои Амударё ва Сирдарё дар паҳлуҳои васеи Сибир, Олтой, Паси-Урал ва инчунин дар минтақаҳои Нимкураи шимолӣ зиндагӣ ба сар мебурданд.
Таҷлили Наврӯз аллакай дар замони Ҳахоманишиҳо сабт шудааст: ападони Персеполис ҳамчун макони ҷашнҳои солинавии панориёӣ (умумии ориёӣ) сохта шуда буд, ки дар он тамоми мардуми кишвар барои овардани тӯҳфаҳо дар рӯзи Соли нав ба он ҷо меомаданд.
Ривоятҳо дар бораи пайдоиши Наврӯз, таърихи ҷашнҳои Соли нав дар «Ёдгории наслҳои гузашта»-и Абӯрайҳони Берунӣ (1,294), асари «Наврӯзнома»-и шоир ва олими маъруф Умари Хайём ва дигар муаллифон инъикос ёфтаанд. Гуфта мешавад, ки то омадани арабҳо ва исломишавии Эрону Хуросону Мовароуннаҳр ва бархе дигар кишварҳои Ховари Миёна Наврӯз бо шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардид.
Умари Хайём бори аввал давомнокии солро 365 шабонарӯзу чорякро муайян намудааст. Дар чор сол ин семоҳаҳо як рӯзи иловагӣ ва соли кабисаро ташкил медиҳанд, ки аз 366 рӯз иборат аст.
Умуман, тамоми маъхазҳои таърихӣ аз пайдоиши тоисломӣ ва хислати фолклории Наврӯз гувоҳӣ медиҳанд. Бояд гуфт, ки Наврӯз дар вақташ ба бедории табиат, замони шукуфтани гулҳои аввалин, оғози корҳои саҳроӣ ва ба фасли зебои сол – баҳор рост меояд. Дар замонҳои қадим мардум самимона боварӣ доштанд, ки агар Наврӯзро бо хушҳолӣ, саховатмандона ва фаровонӣ таҷлил кунанд, хушбахтии тамоми сол бештар аз ин вобаста хоҳад буд.
Дар рӯзҳои таҷлили Наврӯз бонувон дастархонро фаровон оро медоданд. Дар дастархони идона “ҳафт шин”, яъне шамъ, шароб, шир, ширинӣ, шоя (як навъ сабзаҳои кӯҳӣ) ва шонаву шарбати гулоб (оби садбарг) буданд.
Хуҷанд яке аз қадимтарин шаҳрҳои Осиёи Марказӣ аст. Сокинони шаҳр анъанаи ҷашни Наврӯзро, ки аз қаъри асрҳо сарчашма мегиранд, содиқона ҳифз кардаанд. Кӯдакон аввалин шуда аз омадани баҳор хабар медоданд ва гурӯҳ-гурӯҳ хона ба хона гашта, ба сокинони шаҳр далели баҳор — бойчечакро нишон медоданд. Аҳолии шаҳр ба бачаҳо барои хушхабар тӯҳфаҳо медоданд — меваи хушк, бодом, писта, чормағз, кулча ё тангаи хурд. Ин сайри пеш аз соли нав — «Гулгардонӣ» ва «Бойчечак» чорабиниҳои идонаро оғоз мебахшид. Сокинони Хуҷанд гандум сабзонида, таоми суннатӣ — «сумалак», таомҳои гуногун ва шириниҳо омода мекарданд.
Бо назардошти хусусиятҳои иқлими маҳал аҳолии шаҳр чун анъана фарорасии фасли баҳорро рӯзҳои 6—8 март ҷашн мегирифтанд. Ҷашни Наврӯз дар Хуҷанд то 22 март идома ёфта, ба анҷоми корҳои баҳории кишоварзӣ рост меомад.
Сокинони Хуҷанд Наврӯзро дар мавзеи Сайлгоҳ (“Идҷой” – ҷои ҷашн), дар соҳили шаҳр, тақрибан аз гузаргоҳи кӯҳнаи паром то мавзеъҳои пули Юбилейнии муосир таҷлил мекарданд. Тарафи ғарбии Сайлгоҳ бо қисми соҳили маҳаллаи русзабони Хуҷанд ҳамсоя буд. Он гоҳ он як майдони васеъ буд, ки дарозии зиёда аз як километр дошт. Сарбанди муосир, ки дарёро аз қисми соҳилии шаҳр ҷудо мекунад, дар миёнаҳои солҳои 1950 сохта шудааст.
Соли 1909 бо супориши раиси уезди Хуҷанд Н.С.Ликошин ин мавзеъ ба тартиб дароварда шуда, бо иҷораи муайян ба қитъаҳои сершумор тақсим карда шуд. Дар Сайлгоҳ коргарони чойхона, нонвойҳо, ошпазҳо хаймаҳои худро ҷобаҷо намуда буданд.
Барои сокинони шаҳр хеле қулай буд, ки идро ба таври дилхоҳ гузаронанд — дар чойхонаҳои муваққатӣ нишаста, мусиқии ороми асбобҳои тории миллиро гӯш карда, дар сари пиёла чой суҳбати оромона мекарданд. Ба ид зиёда аз 10—15 ҳазор нафар одамон меомаданд.
Гурӯҳҳои калони тамошобинон ба майдонҳое ҷамъ меомаданд, ки дар онҳо мусобиқаҳои гуногун — «гӯштингирӣ», «бузкашӣ», инчунин баромади ресмонбардорон, мазҳакачиён-масхарабозҳо, дорбозҳо барпо мегардид. Дар худи ҳамон рӯзҳо мусобиқаҳои задухӯрди байни гӯсфандҳо, хурӯс, бедона ва кабкҳо барпо мегардид.
На танҳо дар Сайлгоҳ, балки дар дигар гӯшаю канорҳои шаҳр ҳам чорабиниҳои шавқовар ва мусобиқаҳо барпо мегардиданд. Барои таҷлили Наврӯз на танҳо сокинони шаҳру деҳоти ҳамсоя ба Хуҷанд меомаданд, балки меҳмонон аз Бухоро, Самарқанд, Тошканду Қӯқанд ва дигар марказҳои бузурги Осиёи Миёна низ иштирок менамуданд.
Занҳо низ аз ҷашни Наврӯз дар канор намемонданд. Одатан занону ҷавондухтарон алоҳида ҷамъ шуда, вақтхушиву бозиҳои гуногун ташкил мекарданд. Тантанаҳои идонаи занон дар Наврӯз одатан мустақиман дар канори соҳили чапи Сир, дар миёни дарахтони бед, ки бо номи "Чалисҳои Истак" маъруф аст, баргузор мешуданд. Хуҷандиён яке аз навъҳои бедро «Истак» меномиданд. Нашъунамои зичи ин бед дар соҳили нами фаровони Сир гулзоре ба вуҷуд меовард.
Тибқи эътиқоди хуҷандиён дарёи Яксарт, баъдтар Сирдарё, ҳамчун дарёи Ганг барои аҳолии Ҳиндустон муқаддас дониста мешуданд. Бисёр расму оин ва эътиқоди сокинони Хуҷанд дар гузашта бо дарёи Сир алоқаманд буданд. Онҳо бо афсонаҳо дар бораи пайдоиши об, ки дар охири асри Х аз ҷониби Абурайҳони Берунии хоразмӣ хуб тавсиф карда шудаанд, алоқаманд буданд.
Эътимоди амиқ ба нерӯи поккунандаи об низ дар он ифода мешуд, ки дар фасли баҳор дар рӯзҳои ҷашни Наврӯз аз шохаҳои беди тару тоза гулчанбарҳо печонда, ба дарё мефароварданд.
Як хусусияти ногузири Наврӯз дар Хуҷанд маросими «Говбаророн» буд. Дехконон нозу неъмат тайёр карда, говҳоро ба саҳро мебурданд. Дар он ҷо, пас аз тақсими нӯшокиҳо, ҳозирон дар дуои хайр бо орзуи ҳосили фаровон ҷуфтронии рамзӣ мекарданд. Маросими кишоварзии соли нави Хуҷанд «Говбаророн» дар дигар манотиқи Осиёи Миёна ба расми «Ҷуфтбаророн» мувофиқат мекард.
Баъдтар ритми муътадили зиндагӣ ва урфу одатҳои муқарраргардидаи аҳолӣ дар натиҷаи як қатор маъракаҳои сиёсӣ ба муқобили зиёиёни маҳаллӣ, рӯҳониёни мусулмон ва деҳқонони сарватманд (таъқибҳои сиёсӣ ва коллективизатсия) халалдор гардид.
Сарфи назар аз ин ва дигар сахтиҳои солҳои 30-40-уми асри XX, мардуми Хуҷанд таҷлили ҷашни Наврӯзи солинавиро ҳаддалимкон хоксорона идома медоданд. Дар шаби фарорасии ид – аз 6 ба 7 март оши палави идона пухта, ба хешу табор зиёфат дода, бо ҳамсояҳо – ошалишакон табодули хӯроки идона менамуданд. Дар рӯзҳои ид онҳо ба аёдати хешу табори бемору пиронсолон мерафтанд. Маркази тамоми тантанаҳои идона ба бозорҳои Чоршанбе ва Панҷшанбе кӯчид. Дар ин ҷо ҷавонон «тухмҷанг» мекарданд. Барои ин тухми мурғро сурх, бунафш ва сабз ранг мекарданд. Дар ин ҷо, дар майдони бозор, хурӯсҷанг ва дигар вақтхушиҳо ташкил мешуданд.
Пас аз ба даст овардани соҳибихтиёрӣ Наврӯз дар Тоҷикистон ҳамчун рӯзи ҷашни расмӣ эътироф гардид. Имрӯзҳо он аҳамияти боз ҳам бузургтар пайдо кардааст - бешубҳа, Наврӯз ҳамчун ҷашни байналмилалӣ дар таҳкими ҳамдигарфаҳмӣ, эҳтироми ҳамдигар, сулҳу вафодории байни мардум саҳми сазовор мегузорад.
К.КАМОЛОВ,
ходими илмии шуъбаи
Осиёи Марказӣ
