Ҳолат ва дурнамои ҳамкориҳои геополитикии Русия ва Осиёи Марказӣ аз нуқтаи назари Осиёи Бузурги Марказӣ баррасӣ мешавад. Лоиҳаи Осиёи Марказиро ба маънои васеъ метавон як матритсаи стратегӣ номид, ки Иёлоти Муттаҳида дар робита ба Осиёи Марказӣ, минтақаи Хазар ва Афғонистон барои идоракунии дурусти вазъи геополитикӣ, низомию сиёсӣ ва геоиқтисодӣ истифода мекунад [14].
Минтақаи Осиёи Марказӣ дигар дар канор нест ва дар сиёсати ҷаҳонӣ фаъолона иштирок мекунад. Мавқеи геополитикии Осиёи Марказӣ дар байни Ғарб ва Шарқ аҳамияти хоси иқтидори транзитӣ дорад ва бо мурури замон афзоиш хоҳад ёфт. Аммо чизи асосӣ то ҳол мавҷудияти захираҳои ғании табиӣ дар минтақа боқӣ мемонад ва на танҳо нафту газ (беш аз сеяки захираҳои маъдани урани ҷаҳон дар ин ҷо мавҷуданд ва тиллову мис, марганетсу руҳ, никелу алюминий ва ғайраҳо истихроҷ карда мешаванд), ки онро барои қудратҳои бузурги ҷаҳонӣ бениҳоят ҷолиб мегардонад [15].
Русия дар баробари дигар қудратҳои пешрафтаи ҷаҳон ҳадди ақал аз асри XVII ба таври фаъол аз манофеи геополитикии худ дар Осиёи Марказӣ ҳимоят мекунад ва асри XXI низ истисно нест, ки дар минтақа вазъи нави геополитикиро ба вуҷуд овардааст [11].
Дар асри XIX Афғонистон дар минтақа ҳамчун давлати буферии стратегӣ байни империяи Русия ва империяи Бритониё хидмат мекард. Муносибатҳои Афғонистон бо Маскав баъд аз соли 1917 самимонатар шуданд. Русияи Шӯравӣ аввалин кишваре буд, ки дар соли 1919 пас аз ҷанги сеюми Англияву Афғонистон бо Афғонистон муносибатҳои дипломатӣ барқарор кард [1]. Шартномаҳои солҳои 1921 ва 1926 барои ҳалли проблемаҳои ҳар ду давлат ба андозаи зиёд имконият дод [12].
Дар соли 1929 ба сари ҳокимият омадани амир Ҳабибулло қариб боиси канда шудани муносибатҳои байни кишварҳо гардид. Дастгирии амир аз ҳаракати босмачиҳо боиси норозигии ИҶШС гардид. Моҳи сентябри соли 1929 Нодиршоҳ худро шоҳи Афѓонистон эълон кард. ИҶШС кушиш намекард, ки ба воқеаҳои мамлакати ҳамсоя таъсир расонад, вай аз бетарафии Афғонистон дар ҷанги Дуюми ҷаҳон қаноатманд буд.
Аз соли 1954 cap карда, вақте ки писари амаки шоҳ генерал М.Довуд сарвазири мамлакат шуд, вай ба ислоҳот дар асоси принсипи «ба иқтисодиёт нигаронидашуда» шуруъ намуд. Мустаҳкам шудани алоқаҳои Афғонистон ва ИҶШС аён гардид.
Дар рафти иҷрои нақшаҳои панҷсолаи якум (солҳои 1956—1961) ва дуюм (1962—1967) дар Афғонистон корхонаҳо ва объектҳои инфраструктураи иқтисодӣ сохта шуданд, ки асоси иқтисодиёти мамлакатро ташкил медиҳанд. Чунин соҳаҳои саноат, монанди автомобилтаъмиркунӣ, маъдани кӯҳӣ, химия, семент, хонасозӣ ба вуҷуд омаданд.
То соли 1978 73 объекти хоҷагии халқ сохта шуда, 63 объекти дигар ба нақша гирифта шуд. Нерӯгоҳи гармидиҳии барқӣ ва нерӯгоҳи обии барқӣ, ки бо ёрии ИҶШС сохта шудаанд, 60 фоизи энергияи барқии мамлакатро ҳосил мекунанд. Бо ёрии мутахассисони ИҶШС чоҳҳои газҳосилкунӣ ва корҳои ҷустуҷӯии геологӣ ба роҳ монда шуда, дар Ҷалолобод фермаҳои хоҷагии қишлоқ, дар Кобул институти политехникӣ, дар Ҷангалаг заводи автомобилтаъмиркунӣ-механикӣ сохта шуданд.
Мутахассисони хоҷагии халқро муаллимони шӯравӣ дар ИҶШС ва бевосита дар Афғонистон тайёр мекарданд. Алокаҳои харбӣ роли калон бозиданд. Дар ҷустуҷӯи модели рушди артиш, Афғонистон дар солҳои 1950-ум ба Иёлоти Муттаҳида муроҷиат кард, аммо ҷавоби рад гирифт. Роҳбарияти ИҶШС ба мулоқот розӣ шуд ва мутахассисони соҳаи ҳарби ИҶШС барномаи нав кардани қувваҳои мусаллаҳи подшоҳиро тартиб доданд. Аз соли 1960 афсарони афѓон дар ИҶШС омода карда мешуданд.
Сохтмони нимҳалқаи роҳҳо аз сарҳади Шӯравӣ дар минтақаи Кушка тавассути Қандаҳор то Кобул ва аз шимол ба воситаи ағбаи Саланг, ки дар он ҷо нақби муҳим дар роҳи Мазори Шариф то сарҳади шӯравӣ сохта шуда буд, дар рушди Афғонистон саҳм гузошт. Роҳ ба ѓайр аз аҳаммияти иқтисодии худ ба марказонидани сиёсии мамлакат мусоидат кард.
Сохторҳои байналмилалӣ, бахусус Бонки Ҷаҳонӣ ва Бонки Осиёии Рушд низ ба Афғонистон кумак карданд. Маблағҳо барои бунёди иншоот аз ҷониби Арабистони Саудӣ, Ироқ, Эрон - ҳар кадом 10 миллион доллар, Булѓория, Чехословакия, Хитой, Англия ва ѓайра низ пешниҳод шуд. Дар расонидани кумак давлатҳои абарқудрат дар ҷойи аввал буданд: ИҶШС – 1100, ИМА – 500 миллион доллар [9, с. 4-5].
Аз нигоҳи геополитикӣ барои сарҳади ором, барои дар хоки Афғонистон мавҷуд набудани объектҳои ҳарбии хориҷии ба муқобили ИҶШС нигаронидашуда, саҳми молиявии ИҶШС дар навсозии Афғонистон ночиз буд. Дар аввали солҳои 70-ум А.С. Солженитсин Осиёи Марказиро "шиками нарми Русия" номид. Ин ибора аз илми сиёсатшиносии англисизабон гирифта шудааст. Бори аввал Черчилл дар соли 1942 Балканро "шиками Аврупо" ва "шиками нарми тимсоҳ" номид. «Нарм» аз он ки, аз ин тараф Гитлерро маҳв кардан ба иттифоқчиён осонтар буд... [16]. Таърифи пешвои эҳтимолии миллатгароёни рус ниҳоят норавшан аст. Аммо, ҷойи рафтан нест, «сухан гунҷишк нест, парвоз кард дошта намешавад».
Ислоҳоти дар давлатҳои исломӣ то соли 1970 гузаронидашуда, низоми равобити иҷтимоиву сиёсии ба ин кишварҳо ошноро хароб карда, боиси афзоиши нуфузи бунёдгароёни исломӣ гардид. Радди ислоҳоти дунявӣ инқилоби исломӣ дар Эрон буд.
Боз ба Афғонистон бармегардем. Дар ибтидои солҳои 1970-ум режими шоҳӣ барои табақаи миёна, буржуазия, тоҷирон, соҳибкорон ва зиёиён бори тоқатфарсо менамуд. Гумон мекарданд, ки вай қодир нест, ки дигаргунсозиро пеш барад. Дар натиҷа шох 17 июли соли 1973 сарнагун карда шуд. Дар сари табаддулот амаки шоҳ генерал М. Довуд меистод. Дар табаддулот афсарон - аъзоёни ҳизби халқии демократӣ иштирок доштанд. Афѓонистон ҷумҳурӣ, М. Довуд президент эълон карда шуд. Дере нагузашта маълум гардид, ки подшоҳи ба ақидаи ислоҳотгарон монеъи ислоҳот, омили устуворкунандаи ҷомеаи ислоҳшаванда будааст. Аллакай дар моҳи июни соли 1975 исломгароён - ҷонибдорони Г. Ҳикматёр бо кӯмаки мақомоти Покистон дар Парвон (аз соли 2004 Панҷшер) ва як қатор вилоятҳои кишвар ба шӯриш шурӯъ карданд.
Президент М. Довуд, ки онро исломгароён «Шоҳзодаи сурх» лақаб кардаанд, ҳангоми гузаронидани ислоҳот кӯшиш мекард, ки низомро таъмин намояд. Бо мадади фитнагарӣ то соли 1976 аз шумораи мушовирони худ чапҳоро дур кард. Дар сиёсати берунӣ М.Дауд ба пеш гирифтани роҳи якхела — қадамҳои суст кардани муносибатҳои Афѓонистон бо ИҶШС ва вусъат додани алоқа бо ИМА, Эрон, Покистон, Миср, Арабистони Саудӣ ва дигар мамлакатҳоро пеш гирифт. Дар натиҷаи ин сиёсат дар Арабистони Саудӣ пешвозгирӣ ва зиёфати пурдабдаба барпо гардид. М. Довуд баъди ба Афѓонистон баргаштанаш ба пахш кардани ҳаракати демократӣ ва таъқиб кардани қувваҳои чап дар армия шуруъ намуд.
Дар ҷавоб ҳарбиён — аъзоёни ҲХДА М. Довудро сарнагун карданд. То замони ба даст овардани ҳокимият зиёда аз 3000 афсарони афғон дар ИҶШС таълим гирифта буданд [9, с.7-8].
Баробари ба роҳбарияти мамлакат омадани ҳизби халқӣ- демократии Афѓонистон дар мохи апрели соли 1978, ки аз нигоҳи идеологӣ ба ИҶШС наздик буд, ҳамкории Иттиҳоди Шӯравӣ ва Афғонистон вусъати калон пайдо кард. Аллакай 5 декабри соли 1978 дар Москва Шартномаи дӯстӣ, ҳамсоягии нек ва ҳамкории ИҶШС ва Ҷумҳурии Демократии Афѓонистон ба имзо расид [10].
Воқеаҳои минбаъда боиси мубориза дар сафҳои ҲХДА ва вусъати ҷанги шаҳрвандӣ гардиданд. Дар натиҷа, дар охири моҳи декабри соли 1979 Контингенти маҳдуди Қувваҳои Шӯравӣ ба Афғонистон ворид карда шуд. Он аз 25 декабри соли 1979 то 15 феврали соли 1989 дар Афғонистон буд. Воридшавии ИҶШС ба Афѓонистон дар ҷаҳон як ҷунбишро ба вуҷуд овард. Барои Хитой шӯравикунонии Афғонистон мисли як тахдид ба назар мерасид. «Рахна»-и гипотетикии ИҶШС ба халиҷи Форс дар муносибат ба Хитой бартарӣ медод. Аз ин рӯ, Хитой аз мухолифони мусаллаҳи афғон пуштибонӣ кард. Покистон, ки дар минтақаи қабиланишини паштунҳо бо Афғонистон мушкилоти баҳсбарангези марзӣ дорад, аз бесуботии дохилии ҳамсояаш истифода набурд.
Барои ҷаҳони мусулмонӣ амалиёти ИҶШС-и атеистӣ таҷовузи зидди як кишвари мусалмоннишин дар канори Халиҷи Форс буд. Арабистони Саудӣ бо сарватҳои нафтӣ ва бо муқаддасоти ислом қарор дорад. «Режими марксистӣ» дар Ямани Ҷанубӣ мавқеъ пайдо кард. Дар Ҳабашистон «коммунистон» ба сари хокимият омаданд. Вазъият аз Эр-Рияд ва дигар пойтахтҳои мусулмонӣ ҳамин тавр дида мешуд. Дар натиҷа ёрии молиявӣ ва ҳарбӣ ба муҷоҳидин оѓоз шуд.
Пас аз рафтани аскарони Шӯравӣ ҳама интизори фурӯпошии режими Кобул буданд. Аммо, дар нимаи дуюми солҳои 80-ум армияи Афғонистон ба ҷанг тайёр шуда, ба муқобили қувваҳои зиддиҳукуматӣ бомуваффақият ҷангид.
Фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ вазъро дар Осиёи Марказӣ ба куллӣ тағйир дод. Ҷумҳуриҳои собиқ шӯравӣ, ки бо далели аз байн рафтани он рӯбарӯ шуданд, ба ИДМ дохил шуданд. Аммо, роҳбарияти Русия бо сардории Б. Елтсин аз чунин ҷузъҳои таркибии давлатдории конфедеративӣ: мавҷуд будани воҳиди ягонаи пулӣ - рубли ИДМ, мавҷуд будани вазоратҳои корҳои хориҷӣ ва мудофиа даст кашид.
1 январи соли 1992 дар бораи қатъи кумаки низомӣ ба Афғонистон эълон карда шуд. Русия дар 70 соли охир бори нахуст аз ҳамсояи ҷанубии худ пушт гардонд ва ҳукуматаш манфиатҳои геополитикии кишвари худ ва кишварҳои Осиёи Марказиро, ки ба ИДМ ворид шудаанд, зери хатар гузошт.
Соли 1994 хадамоти иктишофии Покистон, ки аз ҷониби Арабистони Саудӣ ва Имороти Муттаҳидаи Араб маблағгузорӣ шуда буд, бо ризоияти Иёлоти Муттаҳида, Толибонро таъсис доданд. Моҳи июни соли 1996 Толибон Кобулро ишғол карданд.
Аз солҳои 90-ум инҷониб давлатҳои навтаъсис бо чунин далелҳо ҳамкорӣ мекунанд:
- бо ҷаҳони мусулмон дар Созмони Конфронси Исломӣ (аз соли 2011 Созмони ҳамкории исломӣ, яъне СҲИ) ва Шӯрои ҳамкории кишварҳои туркзабон (ШҲТ). Саудӣ СҲИ-ро барои пешбурди манфиатҳои худ, аз ҷумла дар кишварҳои Осиёи Марказӣ истифода мекунад [4]. ШҲТ-ро рохбарияти Туркия баъди пошхурии ИҶШС ташкил карда буд. Мақсади он ба мадори нуфузи худ дохил намудани кишварҳои туркзабон, ки дар пораҳои Давлати Шӯравӣ ташаккул ёфтаанд [5];
- бо Иёлоти Муттаҳида, аммо сиёсати Амрико дар Осиёи Марказӣ бо динамикаи нобаробар хос буд ва ба оқибатҳои норавшан оварда расонд. Пас аз воқеаҳои 11 сентябри соли 2001 ҳузур ва нуфузи Амрико дар минтақа ба таври назаррас афзоиш ёфт. Ҳамкорӣ бо Вашингтон ба кишварҳои Осиёи Марказӣ имкон дод, ки табдили минтақаро ба зерсистемаи байналмилалӣ анҷом диҳанд. Аммо, Вашингтон, ки дар Ироқ, «банд шуд», омодагии худро ба воридоти назарраси молиявӣ ба иқтисодиёти кишварҳои Осиёи Марказӣ нишон надод [13, с. 74];
- бо Федератсияи Русия тавассути СААД. Созмон аз Шартномаи Тошканд оид ба амнияти дастаҷамъӣ, ки 15 майи соли 1992 ба имзо расид, ба вуҷуд омада, 14 майи соли 2002 дар асоси ин шартнома як қатор кишварҳо як созмони комилҳуқуқи байналмилалӣ – СААД-ро ташкил доданд. Ба СААД дар соли 2020 Русия, Беларус, Арманистон, Қазоқистон, Қирғизистон ва Тоҷикистон шомиланд. Кишварҳои иштирокчӣ ӯҳдадоранд, ки ҳамдигарро аз доираи васеи таҳдидҳо (терроризм, қочоқи маводи мухаддир, ҷиноятҳои киберӣ, таҷовузи беруна ва ғ.) муҳофизат кунанд. Бар асоси санадҳои меъёрии СААД, ҳамла ба яке аз аъзои созмон таҷовуз ба ҳамаи аъзои ин созмон маҳсуб мешавад. Барои муқобила бо таҳдидҳо, муколамаи давомдор миёни нерӯҳои амниятии кишварҳои ширкаткунанда оғоз шудааст. Қувваҳои муштараки дастаҷамъии вокуниши фаврӣ (КСОР) мавҷуданд, ки якҷоя тобеанд. Дар доираи СААД ба Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон ва марзи Тоҷикистону Афғонистон таваҷҷуҳи хоса зоҳир мешавад.
Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ то соли 2005 марзи Тоҷикистону Афғонистонро воҳидҳои муштараки Русияву Тоҷикистон ҳифз мекарданд. Бузургтарин пойгоҳи низомии Русия дар берун аз марзаш дар Тоҷикистон мустақар аст, ки шумори он ҳудуди 7,5 ҳазор сарбозро дар бар мегирад. Тибқи созишномаҳои Русияву Тоҷикистон, муҳлати будубоши низомиёни Русия то соли 2042 тамдид карда шудааст. Вазифаи асосии нерӯҳои мусаллаҳи мустақар дар Тоҷикистон безарар гардонидани таҳдидҳо аз Афғонистон мебошад [3];
-Яке аз созмонҳои бонуфузтарин Созмони ҳамкории Шанхай (СҲШ) мебошад. СҲШ соли 2001 аз "панҷгонаи Шанхай" - созмоне, ки Русия, Хитой ва кишварҳои ҳамсояи Осиёи Марказиро (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон) муттаҳид мекунад, ба вуҷуд омадааст.
Ҳадафи аслии панҷгонаи Шанхай ҳалли баҳсҳои ҳудудии Хитой ва кишварҳои Осиёи Марказӣ буд. Пас аз пайвастани ӯзбекистон ба ин созмон, “панҷгонаи Шанхай” ба Созмони ҳамкориҳои Шанхай табдил ёфт. Дар доираи СҲШ, Русия ва Хитой сиёсатҳои худро дар Осиёи Марказӣ ба мувофиқа меоранд ва тавассути ин ҳамкорӣ аз бархӯрди ошкорои манфиатҳо пешгирӣ мекунанд. Ин созмон дар бахшҳои мухталиф, аз қабили амният, мубориза бо қочоқи маводи мухаддир, ҳамкориҳои иқтисодӣ ва фарҳангӣ фаъолият мекунад. Ҳар як кишвари узви ин созмон ба ҳифзи субот ва шукуфоии иқтисодӣ дар Осиёи Марказӣ манфиатдор аст. Бо вуҷуди ин, барои ҳар як кишвар мавзӯъҳои афзалиятнок мавҷуданд. Масалан, Хитой манфиатдор аст, ки ҳузури иқтисодии худро дар Осиёи Марказӣ вусъат диҳад ва ба муқобили ҷудоиталабони уйѓур муборизаи муштарак барад (ба онҳо монеъ мешавад, то дар Осиёи Марказӣ истеҳкомҳо бунёд накунанд то натавонанд дар Синзян корҳои тахрибкорӣ пеш баранд). ӯзбекистон барои пайвастан ба созмонҳои муайяни байналмилалӣ бомулоҳиза рафтор мекунад, то қисман соҳибихтиёрии худро аз даст надиҳад. Ба гуфтаи Тошканд, ҳузури Русия ва Хитой дар Созмони ҳамкориҳои Шанхай гарави мувозинат миёни ин ду марказ аст. Ин ҳолат яке аз сабабҳои аслии ворид шудани Узбакистон ба ин созмони байналмилалӣ буд. Соли 2015 Ҳиндустон ва Покистон ба СҲШ ҳамчун узви комилҳуқуқ ҳамроҳ шуданд [7].
Вашингтон дар назди худ як вазифаи васеъмиқёс ва мақсаднок гузошт, ки ин эҷоди алтернатива ба лоиҳаҳои ҳамгироии Русия дар минтақа, маҳдуд кардани нақши Хитой дар Осиёи Марказӣ ва саҳмгузорӣ дар ташкили макроминтақаи «Ҷануб ва Осиёи Марказӣ» буд, ки дар он Иёлоти Муттаҳида тавонад ба Афѓонистон назорат барад, ҳамкорӣ бо Деҳлӣ ва Исломободро ба роҳ монад, аҳамммият ва нуфузи бартариятро нигоҳ дорад. Далел он аст, ки ҳамзамон дар изҳороти намояндагони Департаменти Давлатӣ таъкид ба ҳимоят аз соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти кишварҳои Осиёи Марказӣ ва ҳамгироӣ бо Осиёи Ҷанубӣ ва таҳкими соҳибихтиёрӣ ҳамчун равандҳои бо ҳам алоқаманд арзёбӣ мешуд («интихоби бештар» - «имкониятхои бештар ва аз ин ру, бештар мустақилият»). Консепсияи нави сиёсати Амрико дар Осиёи Марказӣ тавонист боиси вокуниши манфӣ дар Русия ва Хитой шавад, аммо дар асл барои Вашингтон дастури амал нагардид [13, с. 66].
Аз ин рӯ, амрикоиҳо рӯҳониёни мусаллаҳро бо СААД ва СҲШ дар мухолифат гузоштанд, ки метавонад дар Осиёи Марказӣ харобкорӣ овард. Ин тасмим ғайричашмдошт нест, созишномаи сулҳ байни Иёлоти Муттаҳида ва ҷунбиши Толибон, ки хуруҷи нирӯҳои ишғолии хориҷиро дар назар дорад, ҳанӯз моҳи феврали соли 2020 дар Қатар ба имзо расида буд [2, с. 65].
Бояд гуфт, ки ин комбинатсияи осон нест. Иёлоти Муттаҳида, ки Вашингтонро тарк карда, метавонад ба як узви НАТО - Туркия, ки бо халқҳои минтақа хешовандии эътиқодӣ дорад, умедвор шавад. Вай метавонад вазъиятро ба таври дипломатӣ ҳал кунад ва агар лозим бошад, қувваи таъсирбахши низомӣ дорад. Аммо Туркия манфиати худро дорад - наздик шудан аз тарафи ҷануб ба Осиёи Марказӣ, ки барои Туркия ҳамеша минтақаи амалисозии лоиҳаи «Тӯрони бузург» буд. Дар ин бозӣ Туркия, албатта:
- бо он ки давлатҳои Осиёи Марказӣ намехоҳанд истиқлолиятро аз даст диҳанд,
- бо рақобати Хитой, ки кишварҳои Осиёи Марказиро аз ҷиҳати иқтисодӣ мутеъ карданӣ мешавад, рӯ ба рӯ мешавад.
Ба эҳтимоли зиёд, Хитой ҳоло дар Афғонистон як бозии бузурге карда, ба Покистон таъсири калон дорад. Покистон дар навбати худ ба Толибон - лоиҳаи иктишофии Покистон таъсир мерасонад. Хитой умедвор аст, ки донаҳоро дар тахтаи шоҳмот дар Осиёи Марказӣ бо чанд даст якбора интиқол диҳад.
Оё Русия дар ин бозӣ ҷой дорад?
Бархе аз таҳлилгарон Кремлро водор мекунанд, то дар ин ё он шакл ташкили конфедератсия бо Туркияро пеш барад [6]. Аммо ин як иғвоест, ки ба парокандагии ИДМ, Федератсияи Русия ва таъсиси «Тӯрони бузург» нигаронида шудааст ва бо мавҷудияти худ истиқлолияти кишварҳои Осиёи Марказиро зери суол мебарад.
Дар дурнамои нақшаҳои наздики Федератсияи Русия, ки даъвои гегемонияи сиёсӣ, мазҳабӣ ва иқтисодӣ дар фазои пасошӯравӣ ва Осиёи Марказии Бузургро надорад, метавонад мақоми иттифоқчӣ будани худро мустаҳкам кунад ва ҳамчун субъекти бозии геополитикӣ боқӣ монда, кафолати мустақилияти давлатҳои Осиёи Марказии Бузург бошад.
Ки барои ҳамаи онҳо ниҳоят муҳим аст? Дар ин сенария Ҷумҳурии Ҳиндустон, узви СҲШ, ки низ даъвои гегемония дар минтақа надорад, барои Федератсияи Русия иттифоқчии табиӣ мешавад.
Бесабаб нест, ки мо ин мақоларо бо дарки чуқур ба таърихи муносибатҳои Иттиҳоди Шӯравӣ ва Афғонистон шуруъ намудем. Сиёсати минбаъда, агарчи аҷиб ба назар наояд, метавонад такрори ин усулҳо бошад. Усулҳое, ки ҳатто дар Афғонистони таҳти назорати Толибон вето нагирифтаанд.
Список литературы:
Новиков С.В.,
профессори Кафедраи маркетинг ва менеҷменти
Донишгоҳи давлатии аграрии Омск ба номи А.П. Столипин,
доктори илмҳои таърих.
Турсунов Т.Х.,
ходими пешбари Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои
Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих, дотсент.
