Қисми 1
Муқаддима
Сиёсати хориҷии Тайланд ҳамчун сиёсати мутобиқшаванда ва амалгаро нисбат ба муҳитҳои беруна шинохта шудааст. Ин вижагӣ номи дипломатияи "хам шудани бамбук бо шамол"-ро дорад. Ба ин маъно, ки "мустаҳкам реша давондааст, аммо ба қадри кофӣ нарм аст, ки ба ҳар тарафе, ки бод вазад, барои зинда монданаш, хам мешавад" (Kislenko, 2002, p. 537).
Ин тасвир ба табиати давлатҳои хурд дар муносибатҳои байналмилалӣ мувофиқат мекунад, ки зинда мондани давлат дар ҷаҳони анархӣ ҳадафи ниҳоӣ мебошад. Аммо, чунин нуқтаи назар дар шарҳи сиёсати хориҷии Тайланд дар давраи баъд аз Ҷанги Сард мушкилот пайдо кардааст. Ин мақола даъво мекунад, ки сиёсати хориҷии Тайланд оянданигарона шудааст, то роҳбарии худро дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ собит кунад. Ҳадафи асосии ин мақола нишон додани он аст, ки чӣ гуна Тайланд кӯшиш кардааст ба ҳадафи худ бирасад. Он ҳам тавассути амалҳо дар сиёсати хориҷии худ пас аз ҷанги сард. Бо вуҷуди ин, роҳбарии минтақавии Тайланд бештар ба омилҳои дохилии он вобаста аст.
Нақши таърихии Тайланд дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ ба таври мухтасар
Мероси таърихии Сиам дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ аз ҷиҳати равонӣ дар байни элитаи Тайланд ва ё ҳатто ҷомеа ақидаеро ташаккул додааст, ки Тайланд як нақшофари муҳим дар минтақа буд ва бояд нақши пешбарии он дар ин минтақаи ҷуғрофӣ боқӣ монад. Сиам пас аз ғасби империяи Кхмер дар миёнаи асри XIV дар қитъаи Осиёи Ҷанубу Шарқӣ як қудрати минтақавӣ шуд (Brocheux and Hémery, 2009, p. 10). То асри XIX, нуфузи сиёсии Сиам тахминан аз ҷануби Чин то нимҷазираи Малайро фаро гирифт. Аз ин рӯ, як боби калони таърихи минтақавӣ дар давраи тавсеаи мустамликадории Аврупо ногузир дар бораи ҳамкории Сиам бо қудратҳои Ғарб, алахусус Бритониё ва Фаронса буд. Дар давоми Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ, Ҷопон Сиамро ҳамчун як вурудгоҳи калидии стратегӣ барои пешравии худ дар Бирма ва Ҷануби Чин арзёбӣ кард. Бо вуҷуди он ки бо Ҷопон ҳамкорӣ мекард, соҳибихтиёрии Сиам асосан ба туфайли эътирофи ИМА аз ҷунбиши зидди Япония, кафолат дода мешуд. Маҳорати дипломатии Тайланд мояи ифтихор гардид, чунки ба кишвар дар ҳолатҳои номуайянӣ кӯмак кард.
Дар давраи ҷанги сард, нақши минтақавии Тайландро дар муносибат бо сиёсати зиддикоммунистии ИМА дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ ба хубӣ дарк кардан мумкин аст. Аҳамияти Тайланд дар амнияти минтақавӣ ҳамчун ҳомии амниятӣ будан инъикос ёфт, яъне ИМА чунин мешуморид. Назарҳои охирин чунин буданд ки Тайланд дили минтақа аст ва озодии он барои зинда мондани Осиёи Ҷанубу Шарқӣ муҳим хоҳад буд. Аз ин рӯ, ИМА тасмим гирифт, ки системаи мудофиавии худро ҷойгир кунад (Stanton, 1954) ва боиси таъсиси қароргоҳи Созмони Паймони Осиёи Ҷанубу Шарқӣ (South East Asian Treaty Organization., минбаъд SEATO) дар Бангкок соли 1955 гардид. Ҳамчун қалъаи муҳими ҷаҳони озод дар минтақа , ИМА дар давраи Ҷанги Сард ба Тайланд ёрии ҳарбӣ ва иқтисодӣ расонд. Он замон нақши Тайланд дар пешгирии тавсеаи нуфузи Ветнам дар минтақаи Осиёи Ҷанубу Шарқӣ муҳим буд. Тайланд ҳам амалиёти пинҳон ва ошкорои низомии ИМА-ро дар минтақа аз ҷумла дар Лаос ва дар давраи ҷанги Ветнам дастгири кард.
Тайланд дар таъсиси Ассотсиатсияи кишварҳои Осиёи Ҷанубу Шарқӣ (минбаъд АСЕАН) фаъол буд. Танат Хоман, вазири собиқи корҳои хориҷӣ ва бунёдгузори АСЕАН, нақши Тайландро дар миёнаравии низоъ дар байни Малайзия, Индонезия ва Филиппин ба ёд меорад, ки ниҳоят дар нишасти Бангкок ҳал шуд. Вай изҳор дошт, ки ташаббуси АСЕАН дар он вақт аз ҷониби ӯ ба таври ғайрирасмӣ пешниҳод шуда буд. Аммо, Индонезия мехост интизор шавад то вазъи муносибатҳои Индонезия бо Малайзия пурра ба эътидол ояд. Ин воқеият, ки оқибат АСЕАН дар Бангкок ба таври расмӣ таъсис ёфт, аҳамияти нақши Бангкокро дар ин кори минтақавӣ нишон медиҳад. Ин воқеият аз ибтидо дар нухбагони Тайланд ҳисси аҳамияти кишварашон дар корҳои минтақавиро ба вуҷуд овард. Ба назар чунин мерасид, ки сиёсатгузорони Тайланд, Индонезияро ҳамчун пешвои табиии АСЕАН қабул надоранд ва ҳис мекарданд, ки Тайланд низ ба чунин мақом арзанда аст. Танат изҳор медорад, ки вақте як кишвари Осиёи Ҷанубу Шарқӣ аз ҷиҳати миқёси калонаш, худро пешвои минтақавӣ эълон мекунад, қобили қабул набуд. Вай ақида дошт, ки роҳбарии ҳақиқӣ аз қобилият ва хирад вобаста аст. Гарчанде ки Тайланд як кишвари миёна буд, аммо бисёр ташаббусҳои он, дарвоқеъ, оқилона буданд ва аз ҷониби ҳамаи тарафҳо дастгирӣ меёфтанд(Khoman, 1999, саҳ. 170–171).
Сарфи назар аз хуруҷи ИМА аз Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, пас аз ҷанги Ветнам, Тайланд тавонистааст, бинобар масъалаи Камбоҷа, нақши марказии худро дар сиёсати минтақавӣ нигоҳ дорад. Тайланд имконоти АСЕАН-ро барои татбиқи фишор алайҳи ҳамлаи Ветнам ба Камбоҷа дар моҳи декабри соли 1978 сафарбар кард. Ин маърака таҳримоти байналмилалӣ алайҳи Ветнам ва ҳукумати он дар Пном Пен ва раванди дарозмуддати баҳси байналмилалӣ дар бораи Осиёи Ҷанубу Шарқиро дар тӯли солҳои 80-ум ба бор овард. Ин ҳодисаи минтақавӣ инчунин Пекинро ба Бангкок наздик кард. Зеро иттифоқчиёни амниятӣ бар зидди Ветнам, тадриҷан муносибатҳои худро ба Пекин ба эътидол дароварданд.
Сиёсати хориҷии Тайланд дар солҳои аввали баъди ҷанги сард: ташаккули роҳбарии минтақавӣ
Дар муҳити пас аз ҷанги сард, мавҷуд набудани рақобати амнияти дар сатҳи ҷаҳонӣ байни абарқудратҳо, маҳдудиятҳои сиёсиро дар байни давлатҳои хурд, аз ҷумла Тайланд, барои пешгири аз манфиатҳои миллии худ аз миён бардошт. Гарчанде ки болоравии қудрати Чин, Пекин ва Вашингтонро ба рақобати стратегӣ дар минтақа кашид, сиёсатгузорони Тайланд дарк карданд, ки он то ҷараҷаи муқовимати ҳарбӣ нахоҳад расид (Snitwongse, 2000, с. 334). Дар ин вазъ, Тайланд тарҷеҳ медиҳад, ки бетараф бошад ва барои пешбурди манфиатҳои миллии худ дар сиёсати хориҷӣ кушиш ба харҷ диҳад. Дар якҷоягӣ бо рушди бомуваффақияти иқтисодӣ, аз охири солҳои 80-ум, Тайланд ҳисси эътимод ба худ ва қотеъиятро тақвият дод. Стратегияи муҳим ин амалӣ намудани нақши фаъоли худ дар минтақа мебошад, ки барои сохтани муҳите, ки дар он манфиатҳои миллии он беҳтар амалӣ карда мешаванд, кумак мекунад. Ин нишон медиҳад, ки сиёсати хориҷии Тайланд дар давраи баъд аз Ҷанги Сард барномаи минтақавиеро пайгири мекард. Он ташаббусҳои бузурги сиёсати хориҷии Тайланд дар давраи ҳукуматҳои гуногун ва пайомадҳои онҳо дар минтақаро нишон медиҳад.
Тағйироти ҷиддӣ дар сиёсати хориҷии Тайланд дар рӯзҳои охири ҷанги сард дар давраи ҳукумати Чатичаи Чонхаван (1988-1991) ба амал омад. Тайланд бо шиори "ба майдони тиҷорат табдил додани майдони ҷанг" муносибатҳои худро бо кишварҳои Ҳинду Чин дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ барқарор кард. Ин сиёсат қисман барои ҳавасмандгардонии фаъолияти иқтисодӣ дар ибтидо тавассути тиҷорати марзӣ ва муҳимтар аз ҳама тавсеаи инфрасохтори нақлиётӣ пешбинӣ шуда буд, ки минтақаҳои дохилиро бо бандарҳои баҳрии соҳили шарқии Тайланд мепайваст (Leekpai, 1992). Роҳбарияти Тайланд на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба амният ва сиёсат дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, ки дар он душманони таърихӣ бо ҳам дӯст шуданд, таъсири назаррас расонд. Тағйир додани сиёсат нисбат ба Ханой дар давраи ҳукуматҳои қаблӣ ғайриимкон буд, зеро Ветнам ҳамчун таҳдиди аввалиндараҷа ба амнияти Тайланд ҳисобида мешуд. Дертар дар рубрикаи "ҳамкории созанда" бо кишварҳои ҳамсояи ғайридемократӣ низ ҳамкорӣ ба роҳ монда шуд.
Ҳукумати муваққатии Ананд (1991–1992), ки баъди табаддулоти давлатӣ алайҳи Чатича дар соли 1991 ба қудрат расид, орзуи Тайландро барои ҳамгироии минтақавӣ, алахусус тавассути ташаббуси ASEAN, Минтақаи Савдои Озод (минбаъд AFTA) дар соли 1992 тақвият бахшид. AFTA як гардиши муҳим дар минтақагароии АСЕАН буд, ки ҳадафи он таҳияи барномаи фарогири коҳиши тарифҳо дар минтақа буд, ки дар ниҳоят ба таъсиси бозори ягона дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ оварда мерасонд (Leekpai, 1992: 9). Гузашта аз ин, Ананд принсипи “Ҳамгироии созанда”-ро институтсионалӣ кард, ки барои Тайланд, аз ҷумла АСЕАН дар муносибат бо ҳамсоягони Ҳиндучини, бо таваҷҷӯҳи хоса ба Мянмар, роҳнамои асосӣ гардид (Chachavalpongpun, 2005, саҳ. 128).
Ҳукумати Чуан (1992–1995) ба пешбурди ҳамкориҳои иқтисодии субминтақавӣ, алахусус “Ҳамкории иқтисодии чоргуша” (Quadrangle Economic Cooperation., минбаъд QEC) диққат медод. Ҳадафи он ҳамоҳангсозии рушди робитаҳои нақлиётӣ дар байни Чин, Лаос, Мянмар ва Тайланд, бо номи “Долони иқтисодии Шимолӣ-Ҷанубӣ” буд. “Долони Шимолӣ-Ҷанубӣ” Тайландро дар маркази як минтақаи иқтисодии рушдёбандаи Меконг ҷойгир кард. Тайланд дар танзим сохтани манфиатҳои байни кишварҳои иштирокчӣ нақши муҳим дошт. Тайланд дар корҳои таҳқиқот, пурсиш, тарроҳӣ, техникӣ ва молиявӣ дар лоиҳаҳои шабакаи роҳ ӯҳдадор буд, (OC, 1994), аз ҷумла сафарбар намудани дастгирии донорҳои беруна, ба монанди БОР, Австралия ва Ҷопон (ВКХ, 1994). Лоиҳаи мазкур ба лоиҳаи Минтақаҳои Бузурги Меконг (Greater Mekong Subregion., минбаъд GMS) дохил карда шудааст, ки онро Бонки Осиёии Рушд (минбаъд БОР) дастгирӣ намуда, Камбоҷа ва Ветнамро низ дар бар мегирад.
Ҳукумати Чавалит (1996-1997) низ кӯшиш кардааст нақши Тайландро тавассути "Сиёсати Ҳинду Чин" амалӣ кунад. Сиёсатгузорони Тайланд эҳсос мекарданд, ки кишварашон дар умури минтақавӣ, махсусан дар давраи ҳукумати қаблӣ, камтар фаъол шудааст. Чавалит нияти худро барои барқарор кардани нуфузи қаблии минтақавии Тайланд эълом дошт, ки асосан ба беҳбуди равобит бо кишварҳои ҳамсоя бар асоси робитаҳои шахсии ӯ, ки ҳангоми хидмат дар артиши Тайланд ташаккул ёфта буд, такя мекард. Ин сиёсат дар атрофи такони Тайланд барои қабули Камбоҷа, Мянмар ва Лаос ба АСЕАН (Funston, 1998) бармегашт. Ғайр аз он, Чавалит сиёсати "Нигоҳи Ғарб" -ро ҳимоят кард, ки ният дошт Тайландро ҳамчун як пайванди муҳими байни Осиёи Ҷанубӣ ва Осиёи Ҷанубу Шарқӣ дар доираи “ташаббуси халиҷи Бенгал барои ҳамкориҳои бисёрҷанбаи техникӣ ва иқтисодӣ” (Bengal Initiative for Multi-Sectoral Technical and Economic Cooperation., минбаъд BIMSTEC) ҷойгир кунад. Маълум буд, ки Чавалит Тайландро ҳамчун як ҷузъи муҳим дар манзараи шукуфоии эҳтимолии иқтисодӣ дар бозори бо андозаи 1,3 миллиард нафар ҷой додааст.
Мушоҳида кардан мумкин аст, ки дар тӯли солҳои байни Чатичай ва бӯҳрони молиявии 1997 сиёсати хориҷии Тайланд ба он равона шуда буд, ки Тайландро ҳамчун маркази динамикаи минтақавӣ пешбарӣ кунад. Тайланд тасмим гирифт, ки роҳбарии он дар минтақа эътироф карда шавад, аз ин рӯ, дар тӯли ин вақт ба сиёсати минтақавии худ маблағгузории зиёд кард. Касит Пиромя, собиқ вазири корҳои хориҷӣ, низ ба ин назар буд, ки "пешвоёни Тайланд аз Прем, Чатичай ва Ананд сар карда саъйи Тайландро барои иҷрои нақши пешбарандаи минтақавии худ дар давраи аввали пас аз ҷанги сард бояд идома диҳанд".[1]
Бӯҳрони молиявии Осиё ва оқибатҳои он: мудирият дар бетартибӣ?
Бӯҳрони молиявии Осиё, ки дар миёнаҳои соли 1997 Тайландро фаро гирифт, рақобатпазирӣ ва эътимоди кишварро барои дастёби ба роҳбарии минтақавӣ аз миён бурд. Гарчанде, ки амалигардонии ҳадафҳои роҳбарӣ муваққатан маҳдуд карда шуда буд, орзуҳои аз байн нарафтанд. Сиёсати хориҷӣ комилан дигар нашуд, балки ислоҳ карда шуд, ки ҳамчун воситаи муҳими рафъи бӯҳрон ва барқарор кардани эътимод дар байни сармоягузорони хориҷӣ нисбат ба иқтисоди Тайланд хидмат кунад. Дар ҷараёни бӯҳрон ва пас аз он, роҳбарии Тайланд дар минтақа тадриҷан эҳё шуд.
Дар давраи ҳукумати дуюми Чуан (1997-2001) ҷалб кардани қудратҳои беруна ва ташкилотҳои қарзии байналмилалӣ барои барқарорсозии иқтисодиёт ҳадафи асосии сиёсати хориҷӣ буд (Pakkapaswiwat, 2007). Тайланд ҳанӯз ҳам дар корҳои минтақавӣ фаъол буд, ки соли 1998 бо пешниҳоди он ташаббуси «ҳамгироии тағйирпазир» дар АСЕАН пешбарӣ гардид. Ин ғоя барои ба танзим даровардани меъёри “дахолат накардан”-и АСЕАН равона карда шудааст, ки гуфта мешавад дар паҳн шудани буҳрони молявии соли 1997 саҳм доштааст. Ҳамчунин масъалаи муҳими дигар ҳалли мушкилоти режими авторитарии Бирма буд, ки маҳрумият аз дастгирии Тайланд дар лоиҳаи «Ҳамгироии созанда», ин кишварро ба таҳаммулпазирӣ ва тағироти тадриҷӣ водор мекард.
“Ҳамгироии тағйирпазир”-ро барои Тайланд метавон ҳамчун роҳи пешбарии сиёсати хориҷӣ бо дарназардошти ҳифзи манфиати моддӣ ва обрӯи худ маънидод кард. Ин талош барои барқарор кардани эътимоди Тайланд тавассути ба даст овардани қудрати нарми афзояндаи он дар асоси демократия ва ҳуқуқи инсон буд. Вазири корҳои хориҷӣ Сурин Питсуван[2] ва ҷонибдорони ӯ[3] мувофиқа карданд, ки ин як пешниҳод барои мутақоид кардани кишварҳои донор тариқи пайвастани Тайланд ба меъёрҳои демократӣ дар ивази дастрасӣ ба кӯмаки иқтисодӣ дар давраи бӯҳрон мебошад. Муҳим он аст, ки ин пешниҳод Тайландро аз дигар кишварҳои АСЕАН, ки ба ин пешниҳод мухолиф буданд, фарқ мекард. Сиёсатгузорони хориҷии Тайланд қаблан радди шадидро пешбинӣ карда буданд, аммо ба ҳар ҳол тасмим гирифтанд, ки ин пешниҳодро ироа намоянд. Аз ин рӯ, рад шудани ин пешниҳод, обрӯ ва эътибори Тайландро[4] дар ҷомеаи байналмилалӣ боло бурд (ВКХ, 1998). Эҳтимол, сиёсатгузорони хориҷии Тайланд дар ин давра ҳанӯз ҳам кӯшиш мекарданд, ки роҳбарии Тайландро дар доираи маҳдудиятҳои иқтисодӣ тасдиқ кунанд.
Сиёсати хориҷӣ дар давраи ҳукумати ҷонишини Таксин (2001-2006) низ ба таври равшан нишон дод, ки ӯ нақши Тайландро дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ ва берун аз он тақвият додан мехоҳад. Ташаббуси «Даъват ба пеш”-и Таксин дар атрофи ташаббусҳои нави бисёрҷониба, ки бо ҳамкориҳои дуҷонибаи иқтисодӣ мукаммал карда мешаванд, гардиш ёфт. Тибқи гуфтаи Таксин ва вазири корҳои хориҷии ӯ Суракиат Саттиратай, ин сиёсати хориҷӣ кӯшиш кард, ки фишангҳои геополитикии Тайландро барои таҳкими ҳамкориҳои мавҷудаи байналмилалӣ истифода барад ва ҳамзамон шарикони навро дар асоси баробарӣ ҷалб кунад (Sathirathai, 2004; Shinawatra, 2003).
Даъват ба пеш: авҷи орзуҳои минтақавии Тайланд
Таксин дар раванди тағирёбии сиёсие, ки дар доираи конститутсияи нави 1997 ба вуҷуд омад, ба қудрати қавии маъмурӣ дастёб гардид. Ҳамзамон, бӯҳрони молиявӣ ва розигии Тайланд ба барномаи ислоҳоти сохтории Хазинаи Байналмилалии Асъор (минбаъд ХБА) ба эҳсосоти манфӣ нисбат ба сармояи хориҷӣ дар байни аҳолии Тайланд оварда расонид (Matichon, 1998, саҳ. 2). Таксин чунин руҳияи миллиро ба назар гирифта, платформаи сиёсати ҳизби худро дар атрофи сиёсати миллатгароёнаи популистӣ ташаккул дод. Ҷолиби диққат аст, ки новобаста аз гузаштҳо дар сиёсати дохилӣ, Таксин дар корҳои байналмилалӣ мавқеи давлаташро дигар накард. Ба ҷои ин, ӯ сиёсати хориҷиро ҳамчун воситаи дигари дастгирии сиёсати популистии дохилии худ, ки ҳам сармояи хориҷиро ҷалб мекард ва ҳам обрӯи байналмилалии ӯро боло мебурд, истифода намуд. Дар байни холигии роҳбарӣ дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ пас аз бӯҳрони молиявӣ, муваффақияти сиёсати Таксин дар дохили кишвар ва стратегияи қотеъонаи хориҷӣ ба омодагии Тайланд барои роҳбарии минтақавӣ асос гузошт.
Таксин стратегияҳои пешрафтаро дар сатҳҳои гуногун, аз онҳое, ки муносибатҳои дуҷонибаи Тайландро таъкид мекунанд, то алоқамандӣ бо сатҳи гурӯҳҳои минтақавӣ, хусусан дар Осиё пеш мебурд. Ба ин созишномаҳои гуногуни тиҷорати озод, Муколамаи Осиё оид ба ҳамкорӣ (Asia Cooperation Dialogue., минбаъд ACD), BIMSTEC ва Стратегияи ҳамкории иқтисодии Ayeyawady-Chao Phraya-Mekong (Ayeyawady- Chao Phraya-Mekong Economic Cooperation Strategy., минбаъд ACMECS) дохил мешаванд. Таксин ба назар гирифт, ки гарчанде ки зинаҳои зиёди ҳамкории минтақавӣ мавҷуданд, алоқаи байни онҳо суст аст ва Тайланд метавонад ин камбудиро бартараф кунад.
Муаллиф:
Pongphisoot Busbarat
доктори илмҳо фалсафӣ
Донишгоҳи Чулалонгкорн, факултети илмҳои сиёсӣ
Баргардон аз англисӣ ба тоҷикӣ:
Талбаков Саидаҳтам Исроилович
лаборанти Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии
Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
[1] Author’s interview, December 19, 2007.
[2] Author’s interview, January 9, 2008.
[3] Author’s interview with Kasit Piromya, December 19, 2007, and Surapong Jayanama,
January 12, 2008.
[4] Author’s interview with Surapong Jayanama, January 12, 2008.
