Муқаддима.

         Дар ҷаҳони мураккаби имрӯза, ки дар он амният, иқтисод ва сиёсати хориҷӣ дар ҳоли таҳаввулоти босуръат қарор дорад, кишварҳои Осиёи Марказӣ барои таҳкими робитаҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ саъй доранд. Ҳамоишҳои қолабии “С5+1” лаҳзаҳои таърихе башумор мераванд, ки ҳар як ҳамоиш барои худ бо авлавияти масъалаҳо ва мавзӯъҳои рӯзнома фарқ мекунанд.  Бо таваҷҷуҳ ба тағйироти геополитикӣ ва коҳиши нуфузи Русия дар баъзе манотиқи олам, ин ҳамоиш бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ва ҳам барои Кремл аҳамияти стратегӣ ва сиёсӣ пайдо кардааст. Яке аз чунин иқдомҳои муҳими сиёсӣ ҳамоиши “Русия ва Осиёи Марказӣ” аст, ки ба як платформаи калидии муколамаи сиёсӣ ва иқтисодии Русия ва панҷ кишвари Осиёи Марказӣ – Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Қазоқистон, Қирғизистон ва Туркманистон табдил ёфтааст. 

Ҳамоиши вазирони корҳои хориҷии “Русия ва Осиёи Марказӣ”.

         Ҳамоишҳои “Русия ва Осиёи Марказӣ” дар сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ аз соли 2019 дар формати “С5 + 1” баргузор мешаванд.[2] Дар соли 2022 вохурии панҷум тариқи видеоконфронс баргузор шуда, баъдан доимӣ бо иштироки роҳбарони ниҳодҳои хориҷӣ баргузор гардида истодааст. 14 - уми апрели соли 2023 вохурии шашум дар шаҳри Самарқанд, 12 - уми апрели соли 2024 дар шаҳри Минск вохурии ҳафтуми вазирони корҳои хориҷии Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ баргузор гардид. 11-уми апрели соли 2025 дар шаҳри Алмато ҳаштумин нишасти вазирони корҳои хориҷии Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ баргузор гардид, ки ба маънои муколама дар чаҳорчӯби суннатии дипломатӣ баргузор гашт. Роҳбарони ниҳодҳои сиёсати хориҷӣ вазъи кунунӣ ва дурнамои ҳамкории шашҷонибаро баррасӣ намуда, ба масъалаи татбиқи тавофуқоти ҷонибҳо аз натиҷаҳои ҳамоиши аввали сарони давлатҳои қолаби “Осиёи Марказӣ – Русия”, ки моҳи октябри соли 2022 баргузор шуда буд, таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуданд.

         Зимни ин нишаст Сироҷиддин Муҳриддин таъкид кард, ки Тоҷикистон ба таҳкими ҳамкорӣ дар доираи қолаби ҳамкории “ОМ – Русия” аҳамияти вижа дода, онро ҳамчун як арсаи қобили дурнамо ҷиҳати густариши ҳамкориҳои мутақобилан судманд арзёбӣ мекунад.

         Ҳамчунин, дар суханронӣ мавқеи Тоҷикистон нисбат ба масъалаи тасдиқи Нақшаи чорабиниҳои муштарак ҷиҳати татбиқи қарорҳои роҳбарони кишварҳои қолаби мазкур баён гардид.[1]

         Ҳамоиши вазирони корҳои хориҷии Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ барои кишварҳои иштирокдори ҳамоиш аҳамияти муҳими сиёсӣ, иқтисодӣ ва амниятӣ дорад. Ин гуна ҳамоишҳо на танҳо барои баррасии муносибатҳои дуҷониба, балки барои ҳамоҳангсозии сиёсати минтақавӣ ва таҳкими ҳамкориҳои стратегӣ баргузор мешаванд, ки хеле аҳамияти амалӣ дорад.

Ҳамоиши аввалини сарони кишварҳои Русия ва Осиёи Марказӣ дар қолаби ҳамоишҳои “С5 + 1”.

          Нахустин ҳамоиши сатҳи баланд миёни сарони кишварҳои Русия ва Осиёи Марказӣ (Русия + Осиёи Марказӣ) бо ҳадафи таҳкими ҳамкориҳо дар бахшҳои сиёсӣ, амниятӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ,  14 октябри соли 2022 дар шаҳри Остонаи Ҷумҳурии Қазоқистон, баргузор шудааст, ки дар он роҳбарони ҷумҳурҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон, Ӯзбекистон ва Русия ширкат кардаанд.[5] Он бо ташаббуси Маскав дар соли таҷлил аз 30-умин солгарди барқарории равобити дипломатӣ миёни Русия ва ҳамаи панҷ кишвари минтақа сурат гирифт. Ҳадафи он тақвияти ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, амниятӣ ва фарҳангӣ миёни Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ мебошад. Дар ин нишастҳо роҳбарони кишварҳо иштирок намуда, дар мавзӯъҳои муҳими минтақавӣ ва глобалӣ табодули андеша намуда, мавқеъҳоро ягона ва мутавозин месозанд.

          Дар ҳамоиши мазкур масъалаҳои калидие баррасӣ гаштанд, ки дар авлавияти сиёсати хориҷии кишварҳои иштирокдори ҳамоиш маҳсуб меёфтанд.  Аз ҷумла, а) бӯҳрони Афғонистон ва ивазкунандаи воридот дар минтақа, ки дар ин мавзӯъ Владимир Путин бештар баёни андеша намуд; б) технологияҳои рақамӣ ва мушкилии одамон дар робита бо он, Қосим - Ҷомарт Токаев андешаҳои худро иброз дошт; в) дар мавзӯи тараққиёти гидроэнергетикӣ ва амнияти озуқавории минтақа, Садир Жапаров баромад намуд; г) Пешвои миллат аз афзоиши терроризм дар минтақа ҳушдор дода, андешаҳои худро дар ин мавзӯъ баён намуданд; ғ) раҳбари Туркманистон пешниҳод кард, ки ҷомеаҳои тиҷоратии кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Русия бо ҳам наздиктар ҳамкорӣ кунанд ва д) озодии рафту омад ва воридот аз кишварҳои сеюм аз мавзӯъҳои матраҳ аз ҷониби раиси Ҷумҳури Ӯзбакистон буд,[5] ки дар ҳамоиши нахусти “Русия ва Осиёи Марказӣ” мавриди баррасӣ қарор гирифта буданд. Дар поёни мулоқот сарони давлатҳо Изҳороти муштарак қабул карданд.

          Дар ин ҳамоиш Владимир Путин изҳор дошт, ки формати нави ҳамкорӣ “арзиши иловагӣ меорад”. Вай бовар дошт, ки “вазъияти афзояндаи мураккаб дар саросари ҷаҳон” ва дар минтақа боиси фаъол шудани механизмҳои ҳамкорӣ мегардад. Путин пеш аз ҳама ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодиро баррасӣ намуда, пешниҳод кард, ки занҷирҳои нави истеҳсолӣ ва таҳияи схемаҳои алтернативии логистика таҳия карда шавад.

          Путин махсусан таъкид кард, ки кишварҳои Осиёи Марказӣ метавонанд ба ташаббусҳои Русия дар ивази воридот ҳамроҳ шаванд. Путин ёдовар шуд, ки тайи панҷ соли ахир гардиши молии Русия бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ду баробар афзуда, ба 37,1 миллиард доллар расидааст ва ин кишвар сармоягузори аслии иқтисоди минтақа маҳсуб мешавад. Вай ҳамчунин афзуд, ки механизмҳои ҳисоббаробаркуниҳои молиявӣ аз нав танзим карда мешаванд, ки “иштироки нолозими ширкатҳо ва операторони ғарбиро аз байн мебарад”. Путин ҳамчунин пешниҳод кард, ки Русия дар барқарорсозии шабакаи ягонаи энержии Осиёи Марказӣ “кӯмаки амалӣ” расонад.

         Тавре Даря Чижова, директори Маркази иттилоотӣ-таҳлилии Донишгоҳи давлатии Маскав қайд мекунад: “Ҳама чиз гувоҳӣ медиҳад, ки ин ҳамоиш барои Русия як ӯҳдадории ҷиддӣ ва дарозмуддат аст, зеро чунин ҳамкорӣ дар сатҳи “Осиёи Марказӣ Плюс” барои Русия умедбахш ва хеле муассир ба назар мерасад. Гап дар он аст, ки он ба мо имкон медиҳад, ки аз муҳокимаи лоиҳаҳои абстрактӣ канорагирӣ кунем ва ба ҷои он масъалаҳои мушаххасеро, ки ба кишварҳои Осиёи Марказӣ дар маҷмӯъ таъсир мерасонанд, ҳал кунем. Аз ҷумлаи бандҳои рӯзнома, ки аллакай эълон ва баррасӣ мешавад, фишори таҳримҳо ба кишварҳои Осиёи Марказӣ, таъсири таҳримҳо ба Русия ва таъсири он ба кишварҳои Осиёи Марказӣ, масъалаҳои минтақавӣ, дурнамои ҳамкориҳои иқтисодӣ ва амиқсозии тарҳҳои мавриди таваҷҷӯҳи тарафайн ҳастанд. Иштирокчиён аз рӯи масъалаҳои муҳимтарин дар тамоси доимӣ хоҳанд буд”.[3]

 Ҳамоиши дуюми сарони кишварҳои Русия ва Осиёи Марказӣ дар Душанбе.

          Пас аз танаффуси сесола ҳамоиши дуввуми “Русия ва Осиёи Марказӣ” дар таърихи 9 - октябри соли 2025 дар шаҳри Душанбе баргузор шуд, ки шояд сабабҳои асосии он мушкилоти логистикӣ ё тағйири вазъи геополитикӣ пас аз муноқишаҳои Ҳинду Покистон, Исроилу Эрон бошад. Қобили зикр аст, ки ташаннуҷҳои афзояндаи геополитикӣ ва бӯҳронҳои геоиқтисодӣ дар ҷаҳон аз кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Русия тақозо мекунад, ки ҳамкориҳои иқтисодӣ, афзоиши гардиши мол, навсозии долонҳои нақлиётӣ, ҳамгироии шабакаҳои логистикӣ ва густариши имконоти транзитӣ. Ин талаб мекунад, ки ҳамкорӣ дар соҳаҳои истеҳсолот, энергетика, озуқаворӣ, саноат, хоҷагии қишлоқ вусъат дода, ҳаҷми мубодилаи байниҳамдигарии мол ва маҳсулот боз ҳам зиёд карда шавад.[8] Тавре, ки дар суханронии худ Владимир Путин нияти Русияро барои таҳкими шарикии стратегии худ бо кишварҳои Осиёи Марказӣ бори дигар тасдиқ намуда, таваҷҷӯҳро ба иқтидори назарраси иқтисодии истифоданашуда ҷалб кард. Вай гуфт, ки ҳаҷми мубодилоти Русия бо панҷ кишвари Осиёи Марказӣ беш аз 45 миллиард долларро ташкил медиҳад, аммо ба зарфияти бузурги рушд ишора карда, бо мисоли тиҷорат бо Беларус, ки бо вуҷуди он ки аҳолии қобили мулоҳиза камтар аст, беш аз 50 миллиард долларро ташкил медиҳад.[7]

          Дар ин ҳошия коршиноси тоҷик Сайидзода З. Ш иброз медорад, ки “дар шароити муосири байналмилалӣ ҳамкории Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ аҳамияти бештар пайдо мекунад. Ин ба тағйироти глобалӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ вобаста аст: болоравии бисёрқутбӣ, зарурати рушди устувор, тағйирот дар амният (таҳдидҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ) ва потенсиали афзояндаи геоиқтисодӣ, захираҳо ва энергетикии минтақа. Формати ҳамкории Русия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ як ҷузъи калидии сиёсати минтақавӣ мебошад, ки дар сурати дуруст ба роҳ мондани он метавонад суботи стратегӣ, рушди иқтисодӣ, ваҳдати фарҳангию гуманитарӣ ва тавозуни манфиатҳои байни субъектҳои онро таъмин намояд”.[4] Дар ҳақиқат ҳамоишҳо дар қолаби “С5 + 1” имрӯз ба яке аз шаклҳои муколамаи мусоид табдил ёфтааст, ки нишонаи истиқлоли геосиёсии кишварҳои Осиёи Марказиро тақвият медиҳад. Русия низ талош дорад, ки барои ҳимояи манифатҳои геосиёсӣ ва геоиқтисодии хеш дар муколамаҳои қолабии  “С5 + 1” бо кишварҳои Осиёи Марказӣ сиёсати фаъолтарро пеш гирад.

          Дар ҷамъбасти ҳамоиш Баёнияи ниҳоӣ ва Нақшаи чорабиниҳои муштарак барои солҳои 2025-2027 қабул карда шуданд. Дар баёния афзалиятҳои зерини мавзӯӣ муайян карда шудаанд: (а) таҳкими амнияти минтақавӣ (аз ҷумла мубориза бо терроризм ва қочоқи маводи мухаддир); (б) рушди робитаҳои тиҷоратию иқтисодӣ ва ҷалби сармоя; (в) таҳкими алоқаи нақлиётӣ ва логистикӣ (аз ҷумла, кор дар долони Шимол-Ҷануб); (г) ҳамкорӣ дар бахши энергетика, аз ҷумла “гузариши сабз” ва технологияҳои кампартоӣ; (г) трансформатсияи рақамӣ ва ҳамкории саноатӣ; (д) ҳамкориҳои башардӯстона ва фарҳангӣ.

         Ҳамзамон ҳамоиши дуюми Осиёи Марказӣ ва Русия дар Душанбе харитаи роҳро барои солҳои 2025-2027, ки масъалаҳои амният, иқтисодӣ, логистика, энергетика ва ҳамкорҳои башардӯстонаро муттаҳид мекунад, таҳия карда шуд. 

         Муҳаққиқи сиёсии тоҷик Юсуфҷонов Ф. М. аҳамияти ҳамоиши мазкурро барои Тоҷикистон чунин арзёбӣ намудааст: “барои Тоҷикистон ин ҳамоиш имкониятҳои назаррас фароҳам меорад: таҳкими ҳамкорӣ дар соҳаи энергетика ва логистикаи нақлиётӣ, ҷалби сармоягузорӣ ва тавсеаи робитаҳои башардӯстона ва маориф. Дар баробари ин, ноил шудан ба натиҷаҳои воқеӣ аз Душанбе тақозо мекунад, ки омодагии мунтазами дохилӣ, лангарҳои институтсионалии лоиҳаҳо, диверсификатсияи шарикӣ ва баҳодиҳии дақиқи таъсири экологӣ ва иҷтимоии ташаббусҳои муҳимро анҷом диҳад”.[6]

         Хулоса, ҳамоишҳое, ки дар қолаби  “Осиёи Марказӣ – Русия” баргузор мешаванд, як механизми навест, ки ба боз ҳам такмил додани ҳамкориҳои амалӣ ва рушди имконоти мавҷуда нигаронида шудааст.

ШАРИФОВ Искандар

ходими илмии шуъбаи ИДМ-и

Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёт

1.   Вохӯрии ҳаштуми вазирони корҳои хориҷии Осиёи Марказӣ – Русия/// Манбаи электронӣ: https://www.mfa.tj/tg/washington/view/16851/vokhurii-hashtumi-vazironi-korhoi-khorijii-osijoi-markazi-rusiya?ysclid=mgoxhhgyb7424663741. Санаи дархост: 13.10.2025

2.  Елена Мухаметшина, Илья Лакстыгал. В Астане прошел первый саммит «Россия — Центральная Азия»// https://www.vedomosti.ru/politics/articles/2022/10/14/945679-v-astane-proshel-pervii-sammit-rossiya-aziya?ysclid=mgf38l3xun103688558 Санаи дархост: 06.10.2025

3.   Елизавета Перелыгина. Астана принимает первый саммит Россия – Центральная Азия /// Манбаи электронӣ: https://vestikavkaza.ru/news/astana-prinimaet-pervyj-sammit-rossia-centralnaa-azia.html?ysclid=mgf384hjcc790760442  Санаи дархост: 11.10.2025

4.   Зафар Сайидзода. РОССИЯ И ГОСУДАРСТВА ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ: ФОРМАТ МЕЖГОСУДАРСТВЕННОГО СОТРУДНИЧЕСТВА/// Манбаи электронӣ: https://osiyoavrupo.tj/tg/post/rossiya-i-gosudarstva-centralnoy-azii-format-mezhgosudarstvennogo-sotrudnichestva Санаи дархост: 11.10.2025

5.   О чем говорили президенты на первом саммите «Центральная Азия – Россия»// https://ru.sputnik.kz/20221014/o-chem-govorili-prezidenty-na-pervom-sammite-tsentralnaya-aziya---rossiya-28489425.html?ysclid=mgf1sav9kl863280362  Санаи дархост: 06.10.2025

6.   ЮСУФДЖОНОВ Фаридун Мухаммадиевич. ФОРМАТ «ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ – РОССИЯ» В НОВОЙ РЕГИОНАЛЬНОЙ РЕАЛЬНОСТИ: АНАЛИТИЧЕСКИЙ ОБЗОР ИТОГОВ САММИТА В ДУШАНБЕ (9 ОКТЯБРЯ 2025 Г.). ЗНАЧЕНИЕ ДЛЯ ТАДЖИКИСТАНА /// Манбаи электронӣ: https://telegra.ph/FORMAT-CENTRALNAYA-AZIYA--ROSSIYA-V-NOVOJ-REGIONALNOJ-REALNOSTI-ANALITICHESKIJ-OBZOR-ITOGOV-SAMMITA-V-DUSHANBE-9-OKTYABRYA-2025--10-11   Санаи дархост: 13,10,2025

7. «Markaziy Osiyo – Rossiya» sammiti ishtirokchilari qo‘shma harakatlar rejasi va kommunikeni imzoladilar /// Манбаи электронӣ: https://uzlat.fergana.media/news/141354/. Санаи дархост: 10.10.2025

8.   N.Abduraimova, O‘zA. “Markaziy Osiyo – Rossiya” sammiti istiqbolli hamkorlikka qaratilgan /// Манбаи электронӣ: https://uza.uz/oz/posts/markaziy-osiyo-rossiya-sammiti-istiqbolli-hamkorlikka-qaratilgan_769327?ysclid=mglzjgompg871818958.  Санаи дархост: 11.10.2025