Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030  -

Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”

   Ҷопон яке аз пешсафон дар рушди технологияҳои робототехника ва зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар ҷаҳон мебошад. Ин кишвар таърихи ғании эҷоди мошинҳои автоматӣ дорад, ки аз роботҳои механикии қадим то системаҳои муосири зеҳни сунъӣ тӯл мекашад. Ин бахш ба таҳаввули технология дар Ҷопон, аз оғози роботҳои механикӣ дар асрҳои пешин то дастовардҳои муосир дар соҳаи зеҳни сунъӣ, бо таваҷҷуҳ ба таъсири фарҳангӣ ва илмӣ, бахшида шудааст.

   Таърихи робототехника дар Ҷопон ба асрҳои 17–19 бармегардад, вақте ки устодони ҷопонӣ "каракури" – лӯхтакҳои механикиро барои фароғат ва намоишҳои театрӣ эҷод мекарданд. Ин мошинҳо, ки бо пружинаҳо ва чархҳо кор мекарданд, қобилияти иҷрои ҳаракатҳои оддӣ, ба монанди рақс ё хидматрасонии чой, доштанд [1, 15]. Олими ҷопонӣ Такеши Ямада қайд мекунад, ки каракури на танҳо як дастоварди техникӣ, балки инъикоси фарҳанги ҷопонии эстетика ва дақиқкорӣ буданд [2, 20]. Ин анъанаи эҷоди мошинҳои худкор асоси муносибати мусбати ҷомеаи Ҷопон ба роботҳо ва зеҳни сунъиро дар асрҳои баъдӣ ташкил дод [2, 22].

Дар асри 20, Ҷопон ба рушди роботҳои саноатӣ шурӯъ кард. Дар солҳои 1960, ширкати Kawasaki Heavy Industries аввалин роботҳои саноатиро барои корхонаҳои автомобилсозӣ муаррифӣ кард, ки ба автоматикунонии истеҳсолот мусоидат намуд [3, 30]. Ин роботҳо, гарчанде ки зеҳни сунъии муосир надоштанд, асоси технологияҳои автоматӣ гардиданд, ки баъдан бо зеҳни сунъӣ такмил ёфтанд [3, 32].

Рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷопон дар солҳои 1980 бо оғози лоиҳаи "Компютерҳои насли панҷум" тезонда шуд. Ин лоиҳа, ки аз ҷониби Вазорати савдои байналмилалӣ ва саноати Ҷопон (MITI) дастгирӣ мешуд, ба эҷоди мошинҳои дорои қобилияти тафаккури ба инсон монанд нигаронида шуда буд [4, 45]. Олими ҷопонӣ Казухиро Фучи, яке аз роҳбарони лоиҳа, таъкид мекард, ки зеҳни сунъӣ метавонад барои ҳалли мушкилоти мураккаб, ба монанди ташхиси тиббӣ ва идоракунии нақлиёт, истифода шавад [5, 50]. Гарчанде ки лоиҳа ба ҳамаи ҳадафҳои худ нарасид, он ба рушди таҳқиқоти зеҳни сунъӣ дар Ҷопон такони ҷиддӣ дод [5, 52].

Дар солҳои 1990, Ҷопон ба таҳияи роботҳои иҷтимоӣ, ки бо унсурҳои зеҳни сунъӣ муҷаҳҳаз буданд, таваҷҷуҳ зоҳир кард. Ширкати Honda роботи ASIMO-ро дар соли 2000 муаррифӣ кард, ки қобилияти роҳ рафтан, шинохти муҳит ва муошират бо одамонро дошт [6, 60]. Олими ҷопонӣ Хироши Ишигуро, ки барои роботҳои андроидии ба инсон монанд (ба монанди Geminoid) машҳур аст, қайд мекунад, ки Ҷопон аз рӯи фарҳанг ба роботҳо ҳамчун шарикони иҷтимоӣ, на танҳо асбобҳои техникӣ, муносибат мекунад [7, 65]. Ин муносибат ба рушди зеҳни сунъӣ дар соҳаи нигоҳубини пиронсолон ва маориф мусоидат кард [7, 67].

Дар асри 21, Ҷопон дар якчанд соҳаи зеҳни сунъӣ пешрафтҳои назаррас ба даст овард:

- Роботҳои иҷтимоӣ: Роботи Pepper, ки аз ҷониби SoftBank Robotics дар соли 2014 муаррифӣ шуд, бо зеҳни сунъии қобили шинохти эҳсосот ва муошират муҷаҳҳаз аст. Pepper дар беморхонаҳо, мағозаҳо ва мактабҳо барои кӯмак ба одамон истифода мешавад [8, 75]. Олими ҷопонӣ Норико Араи таъкид мекунад, ки чунин роботҳо ба коҳиши таъсири пиршавии аҳолии Ҷопон мусоидат мекунанд [9, 80].

- Зеҳни сунъӣ дар саноат: Ширкати Fanuc, пешсафи ҷаҳонӣ дар робототехникаи саноатӣ, аз зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи хатҳои истеҳсолӣ истифода мебарад. Системаҳои онҳо маълумотро дар вақти воқеӣ таҳлил карда, хатогиҳоро кам мекунанд [10, 85].

- Тандурустӣ: Зеҳни сунъӣ дар ташхиси бемориҳо, ба монанди саратон, истифода мешавад. Масалан, Донишгоҳи Токио алгоритмҳоеро таҳия кард, ки тасвирҳои тиббиро бо дақиқии баланд таҳлил мекунанд [11, 90].

- Бозиҳои зеҳнӣ: Лоиҳаи Todai Robot, ки аз ҷониби Норико Араи роҳбарӣ мешуд, зеҳни сунъиеро таҳия кард, ки дар имтиҳонҳои дохилшавӣ ба донишгоҳҳо бо донишҷӯён рақобат мекард, нишон додани қобилияти таҳлили мураккаб [9, 82].

Фарҳанги Ҷопон, ки аз Буддоизм ва Синтоизм илҳом гирифтааст, ба муносибати мусбати ҷомеа ба роботҳо ва зеҳни сунъӣ мусоидат кардааст. Буддоизм, ки ба мувозинат ва ахлоқ таъкид мекунад, ба мубоҳисаҳои ахлоқии истифодаи зеҳни сунъӣ дар нигоҳубини иҷтимоӣ таъсир расонд [12, 95]. Синтоизм бошад, ба роботҳо ҳамчун объектҳои дорои "рӯҳ" муносибат мекунад, ки қабули онҳоро дар ҷомеа осон мекунад [12, 97]. Олими ҷопонӣ Тетсуро Шимизу қайд мекунад, ки ин анъанаҳои фалсафӣ ба Ҷопон имкон доданд, ки дар истифодаи роботҳои иҷтимоӣ аз кишварҳои дигар пеш гузарад [13, 100].

Фарҳанги дақиқкорӣ ва инноватсияи Ҷопон низ ба рушди зеҳни сунъӣ мусоидат кард. Ширкатҳои ҷопонӣ, ба монанди Sony ва Toyota, аз зеҳни сунъӣ барои таҳияи маҳсулоти баландтехнологӣ, аз қабили мошинҳои худгард ва дастгоҳҳои доно, истифода мебаранд [14, 105].

Сарфи назар аз дастовардҳо, Ҷопон бо мушкилоти зерин рӯбарӯ аст:

- Пиршавии аҳолӣ: Камбуди нерӯи корӣ Ҷопонро маҷбур мекунад, ки ба роботҳо ва зеҳни сунъӣ такя кунад, аммо ин талаб ба сармоягузориҳои бузург дорад [9, 84].

- Рақобати ҷаҳонӣ: Ҷопон бо Чин ва ИМА дар соҳаи зеҳни сунъӣ рақобат мекунад, ки ба афзоиши хароҷот барои таҳқиқот оварда мерасонад [7, 68].

- Масъалаҳои ахлоқӣ: Истифодаи роботҳои иҷтимоӣ дар нигоҳубини пиронсолон мубоҳисаҳоро дар бораи камбуди муоширати инсонӣ ба вуҷуд овардааст [12, 98].

Ҷопон аз роботҳои механикии каракури то системаҳои муосири зеҳни сунъӣ роҳи тӯлониро тай кардааст. Фарҳанги беназир, анъанаҳои фалсафӣ ва дақиқкории технологӣ ба Ҷопон имкон доданд, ки дар робототехникаи иҷтимоӣ ва саноатӣ пешсаф гардад. Бо вуҷуди мушкилот, Ҷопон дар соҳаи зеҳни сунъӣ мавқеи мустаҳкам дорад. Дар бахшҳои минбаъда, лоиҳаҳои мушаххаси зеҳни сунъӣ дар Ҷопон муфассал баррасӣ хоҳанд шуд.

Барномаи "Компютерҳои насли панҷум" (Fifth Generation Computer Systems, FGCS), ки дар Ҷопон дар солҳои 1980-ум оғоз ёфт, яке аз лоиҳаҳои муҳимтарин дар таърихи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) ба ҳисоб меравад. Ин барнома, ки аз ҷониби Вазорати савдои байналмилалӣ ва саноати Ҷопон (MITI) дастгирӣ мешуд, ба эҷоди компютерҳои дорои қобилияти тафаккури ба инсон монанд нигаронида шуда буд. Ин бахш ба ҳадафҳо, дастовардҳо, мушкилот ва таъсири ин барнома ба рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷопон ва ҷаҳон бахшида шудааст.

Барномаи компютерҳои насли панҷум дар соли 1982 расман оғоз ёфт ва ҳадафи он таҳияи компютерҳое буд, ки метавонистанд вазифаҳои мураккаб, ба монанди коркарди забони табиӣ, шинохти тасвирҳо ва қабули қарорҳои оқилонаро иҷро кунанд [15, 15]. Олими ҷопонӣ Казухиро Фучи, роҳбари асосии лоиҳа, пешниҳод кард, ки ин компютерҳо бояд бар асоси мантиқи барномасозӣ (logic programming) ва забонҳои ба мисли Prolog кор кунанд, то тафаккури инсонро тақлид кунанд [16, 20]. Ин лоиҳа ҳамчун вокуниш ба пешрафтҳои Иёлоти Муттаҳида дар соҳаи зеҳни сунъӣ, аз қабили системаҳои коршиносӣ, таҳия шуд ва Ҷопонро ҳамчун рақиби ҷаҳонӣ дар технология мавқеъ дод 16, 22].

Ҳадафҳои асосии барнома инҳоянд:

- Таҳияи системаҳои коршиносӣ: Компютерҳое, ки метавонистанд донишро аз коршиносони инсон омӯзанд ва онро дар соҳаҳои тиб, муҳандисӣ ва идоракунӣ истифода баранд [17, 30].

- Коркарди забони табиӣ: Эҷоди мошинҳое, ки метавонистанд бо забони инсон муошират кунанд, аз ҷумла тарҷумаи худкор ва шинохти нутқ [17, 32].

- Архитектураи нав: Таҳияи компютерҳои параллелӣ, ки барои коркарди маълумоти калон ва иҷрои ҳисобҳои мураккаб оптимизатсия шудаанд [18, 35].

- Татбиқи иҷтимоӣ: Истифодаи зеҳни сунъӣ барои ҳалли мушкилоти ҷомеа, ба монанди идоракунии офатҳои табиӣ ва тандурустӣ [18, 37].

Барномаи компютерҳои насли панҷум, ки аз соли 1982 то 1992 идома ёфт, якчанд дастовардҳои муҳим ба даст овард:

- Таҳияи забонҳои барномасозӣ: Забонҳои мантиқии ба монанди Prolog ва KL1 таҳия шуданд, ки барои системаҳои коршиносӣ ва коркарди дониш истифода мешуданд [19, 45]. Олими ҷопонӣ Тошинобу Канаи қайд мекунад, ки ин забонҳо асоси таҳқиқоти минбаъдаи зеҳни сунъӣ дар Ҷопон гардиданд [20, 50].

- Системаҳои коршиносӣ: Лоиҳа ба эҷоди системаҳое мусоидат кард, ки дар ташхиси тиббӣ ва идоракунии саноат истифода мешуданд. Масалан, системаи коршиносии DENDRAL, ки дар Ҷопон такмил ёфт, барои таҳлили сохтори кимиёӣ истифода шуд [21, 55].

- Компютерҳои параллелӣ: Институти таҳқиқоти компютерҳои насли панҷум (ICOT) мошинҳои параллелиро, ба монанди PIM (Parallel Inference Machine), таҳия кард, ки барои коркарди маълумоти калон пешбинӣ шуда буданд [22, 60]. Ин мошинҳо дар таҳқиқоти зеҳни сунъӣ ва коркарди маълумот истифода шуданд [22, 62].

- Ҳамкории байналмилалӣ: Барнома ба афзоиши ҳамкорӣ бо донишгоҳҳо ва ширкатҳои хориҷӣ, аз қабили IBM ва Донишгоҳи Стэнфорд, мусоидат кард, ки ба интиқоли дониш дар соҳаи зеҳни сунъӣ кумак намуд [23, 65].

Сарфи назар аз дастовардҳо, барнома бо мушкилоти зиёд рӯбарӯ шуд, ки ба ноил нашудан ба баъзе ҳадафҳои пешбинишуда оварда расонд:

- Таваққуъоти аз ҳад баланд: Барнома ваъда дод, ки компютерҳое эҷод мекунад, ки метавонанд пурра тафаккури инсонро тақлид кунанд, аммо технологияҳои он замон барои ин омода набуданд [24, 70]. Олими ҷопонӣ Норико Араи қайд мекунад, ки набудани маълумоти калон ва қудрати ҳисоббарории кофӣ яке аз монеаҳои асосӣ буд [25, 75].

- Маҳдудиятҳои мантиқи барномасозӣ: Забонҳои ба монанди Prolog барои ҳалли мушкилоти мураккаби зеҳни сунъӣ, ба монанди омӯзиши амиқ, ки дар асри 21 маъмул шуд, мувофиқ набуданд [26, 80]. Ин боиси он гардид, ки баъзе дастовардҳои барнома зуд кӯҳна шуданд [26, 82].

- Рақобати ҷаҳонӣ: Дар ҳоле ки Ҷопон ба мантиқи барномасозӣ такя мекард, Иёлоти Муттаҳида ба таҳияи шабакаҳои нейронӣ ва омӯзиши мошин (machine learning) тамаркуз кард, ки дар оянда бартарӣ нишон дод [27, 85].

- Хароҷоти баланд: Барнома тақрибан 400 миллион доллари ИМА харҷ кард, аммо натиҷаҳои тиҷоратии он маҳдуд буданд, ки боиси интиқоди дохилӣ гардид [28, 90].

Гарчанде ки барнома ба ҳамаи ҳадафҳои худ нарасид, он таъсири бузург ба рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷопон ва ҷаҳон расонд:

- Асоси таҳқиқотӣ: Барнома Институти таҳқиқоти компютерҳои насли панҷум (ICOT)-ро таъсис дод, ки то имрӯз дар таҳқиқоти зеҳни сунъӣ фаъол аст. Олими ҷопонӣ Хироши Ишигуро қайд мекунад, ки ICOT ба тайёр кардани мутахассисони соҳаи зеҳни сунъӣ мусоидат кард [29, 95].

- Таҳкими мавқеи Ҷопон: Барнома Ҷопонро ҳамчун яке аз марказҳои таҳқиқоти зеҳни сунъӣ дар ҷаҳон муаррифӣ кард, ки ба рушди минбаъдаи робототехникаи иҷтимоӣ ва саноатӣ дар кишвар мусоидат намуд [29, 97].

- Таъсири байналмилалӣ: Барнома ба кишварҳои дигар, аз қабили Иёлоти Муттаҳида ва Аврупо, илҳом бахшид, то ба таҳқиқоти зеҳни сунъӣ сармоягузорӣ кунанд. Масалан, лоиҳаи DARPA дар ИМА қисман дар посух ба FGCS оғоз ёфт.

- Таъсири фарҳангӣ: Барнома муносибати мусбати ҷомеаи Ҷопон ба зеҳни сунъиро тақвият дод, ки ба қабули роботҳои иҷтимоӣ, ба монанди Pepper ва ASIMO, дар асри 21 мусоидат кард.

Фалсафаи Ҷопон, аз ҷумла Буддоизм ва Синтоизм, ки дар бахши 2.3 зикр шуданд, ба барномаи компютерҳои насли панҷум таъсир расонд. Буддоизм, ки ба ахлоқ ва мувозинат таъкид мекунад, ба муносибати эҳтиёткорона ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар ҷомеа мусоидат кард [30, 100]. Синтоизм, ки ба объектҳои техникӣ ҳамчун дорои "рӯҳ" муносибат мекунад, ба қабули компютерҳо ҳамчун шарикони инсон кумак кард [30, 102]. Олими ҷопонӣ Тетсуро Шимизу таъкид мекунад, ки ин анъанаҳо ба Ҷопон имкон доданд, ки зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи беҳбуди ҷомеа, на хатар, бубинад [31, 105].

Барномаи компютерҳои насли панҷум як кӯшиши ҷасуронаи Ҷопон барои пешсафӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ буд. Гарчанде ки он ба ҳамаи ҳадафҳои худ нарасид, лоиҳа асоси таҳқиқотии мустаҳкам, мутахассисони баландихтисос ва муносибати мусбати фарҳангиро ба зеҳни сунъӣ фароҳам овард. Дастовардҳо ва мушкилоти ин барнома ба рушди минбаъдаи зеҳни сунъӣ дар Ҷопон ва ҷаҳон таъсири амиқ расонданд. Дар бахшҳои минбаъда, таъсири ин лоиҳа ба технологияҳои муосири Ҷопон муфассал баррасӣ хоҳад шуд.

ҚУРБОНОВА Ширин

сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

доктори илмҳои таърих