Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои

“Солҳои 2025-2030  - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”  

    Ҷопон ки аксар вақт ҳамчун “миллати роботҳо” шинохта мешавад, дар рушди робототехника ва зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) пешсафи ҷаҳон аст. Қонунгузории Ҷопон дар соҳаи робототехника ба таъмини бехатарӣ, мусоидат ба инноватсия ва ҳамгироии роботҳо ба ҷомеа нигаронида шудааст. Бо таваҷҷуҳ ба анъанаҳои фарҳангӣ ва фалсафии худ, аз қабили Буддоизм ва Синтоизм Ҷопон муносибати беназиреро ба танзими роботҳо ташаккул додааст, ки аз равишҳои ғарбӣ фарқ мекунад.

    Ҷопон аз соли 2003 тавассути сиёсатҳои давлатӣ рушди робототехникаро фаъолона дастгирӣ мекунад. Дар соли 2015 бо ташаббуси Сарвазири Шинзо Абе “Стратегияи роботии Ҷопон” (Japan’s Robot Strategy) қабул шуд, ки аз ҷониби Вазорати иқтисод, савдо ва саноат (METI) таҳия гардид.

Ин стратегия ба панҷ ҳадафи асосӣ нигаронида шудааст:

1. Тавсеаи истифодаи роботҳо дар соҳаҳои истеҳсолот, тандурустӣ, хидматрасонї ва кишоварзї.

2. Бехатарии роботҳо, яъне таъмини стандартҳои бехатарӣ барои ҳамзистии инсон ва робот.

3. Инноватсия, яъне сармоягузорї ба таҳқиқот ва таҳияи технологияҳои нав, ба монанди зеҳни сунъии умумї.

4. Интегратсияи иҷтимої, яъне қабули роботҳо ҳамчун шарикони иҷтимої, бо таваҷҷуҳ ба нигоҳубини пиронсолон ва маориф.

5. Рақобатпазирии ҷаҳонї, яъне нигоҳ доштани мавқеи Ҷопон ҳамчун пешоҳанги ҷаҳонї дар робототехника.

 

“Ташаббуси инқилоби роботї” (Robot Revolution Initiative, RRI), ки соли 2015 дар Ҷопон роҳандозӣ шудааст, бо ҳамкорї байни METI, донишгоҳҳо ва ширкатҳо ба монанди SoftBank ва Fanuc ин стратегияро амалї мекунад.

Ҷопон ҳанӯз қонуни ягонаи махсус барои робототехника надорад, аммо якчанд қонун ва меъёрҳои мавҷуда ба танзими ин соҳа дахл доранд:

- Қонуни бехатарии саноатї ва саломатї (1972). Ба бехатарии роботҳои саноатї дар корхонаҳо дахл дорад. Соли 2013 Вазорати тандурустї, меҳнат ва некӯаҳволии Ҷопон (MHLW) ин қонунро барои иҷозати “амалиёти ҳамкорї” (collaborative operation) байни инсон ва робот такмил дод, ки бо стандарти байналмилалии ISO 10218 мувофиқ аст.

- Қонуни ҳаракат дар роҳ (Road Traffic Law). Ба танзими роботҳои худгард, ба монанди мошинҳо ва дронҳо дахл дорад. Соли 2015 METI ва RRI барои озмоиши мошинҳои худгард дар роҳҳои умумї иҷозат доданд.

- Қонуни маҳсулоти тиббї ва фармасевтї (Pharmaceuticals and Medical Devices Law), ки роботҳои тиббиро ба монанди дастгоҳҳои ҷарроҳии роботї танзим мекунад. Масалан, фаъолияти роботи да Винчи (da Vinci) бо ин қонун танзим шудааст.

- Стандарти ISO 13482: Ин стандарти байналмилалї барои бехатарии роботҳои хизматрасонї, ки соли 2014 қабул шуд, аз ҷониби Ассотсиатсияи роботии Ҷопон (JARA) фаъолона дастгирї мешавад.

Илова бар ин, “Минтақаи махсуси робототехника” (Tokku Special Zone), ки соли 2003 аз ҷониби Дафтари кобинаи Ҷопон тасдиқ шуд, барои озмоиши роботҳо дар шароити воқеї, ба монанди роҳҳои умумї имкон фароҳам овард. Масалан, Донишгоҳи Васеда дар минтақаи Фукуока аз соли 2004 то 2007 роботҳои дугонаро дар роҳҳои умумї санҷид, ки аввалин чунин озмоиш дар ҷаҳон буд.

Соли 2018 Дафтари кобинаи Ҷопон гурӯҳи корї бо номи “Шӯрои пешбурди ҷомеаи шабакавии зеҳни сунъї” таъсис дод, ки “Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъї” (Social Principles of AI)-ро таҳия кард. Ин принсипҳо ба ҳафт ҷанба тамаркуз мекунанд:

1. Инсонмарказї (Human-Centric). Зеҳни сунъї бояд ба манфиати инсон хидмат кунад.

2. Маориф. Таъмини омӯзиш барои истифодаи бехатари зеҳни сунъї аст.

3. Махфият. Ҳифзи маълумоти шахсї.

4. Амният. Ҷилавгирї аз хатарҳои киберї.

5. Рақобати одилона. Таъмини бозори рақобатпазир.

6. Адолат, масъулият ва шаффофият. Коҳиши ғаразнокии алгоритмҳо.

7. Инноватсия. Мусоидат ба рушди технология.

Ин принсипҳо ба ширкатҳо ба монанди SoftBank, ки роботи Pepper-ро таҳия кардааст, роҳнамої мекунанд, то роботҳо бо арзишҳои иҷтимої мувофиқ бошанд.

Танзими робототехника дар Ҷопон мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст:

- Ҳуқуқи роботҳо. Фалсафаи муосири Ҷопон, ки аз Буддоизм илҳом гирифтааст, роботҳоро ҳамчун воситаи хидмат ба инсон мебинад, на мавҷудоти дорои ҳуқуқ. Аммо мубоҳисаҳо дар бораи он, ки оё роботҳои дорои зеҳни сунъии пешрафта метавонанд ҳуқуқ дошта бошанд, идома доранд.

- Махфияти маълумот. Истифодаи роботҳои иҷтимої, ба монанди Pepper, ки маълумоти корбаронро ҷамъ мекунанд, саволҳо дар бораи махфият ба миён овардааст. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсї (APPI, 2017) ин масъаларо танзим мекунад.

- Таъсири иҷтимої. Роботҳо метавонанд муносибатҳои инсониро, хусусан дар нигоҳубини пиронсолон, коҳиш диҳанд.

Соли 2025 ҳукумати Ҷопон эълон кард, ки нияти қабули “Қонуни зеҳни сунъї” (AI Bill)-ро дорад, ки аввалин қонуни ҳамаҷонибаи танзими зеҳни сунъї ва робототехника дар кишвар хоҳад буд. Ин қонун ба ҳадафҳои зерин нигаронида шудааст:

- Мусоидат ба инноватсия. Бо қабули равиши нисбатан сабуктар аз танзими аврупої, ба монанди “Қонуни зеҳни сунъї” (2021).

- Ҳифзи ҳуқуқи корбарон. Таъмини махфият ва бехатарии корбарони роботҳо ва зеҳни сунъї.

- Ҳамкорїи байналмилалї. Мутобиқшавї ба стандартҳои ҷаҳонї, ба монанди ISO бо нигоҳ доштани арзишҳои ҷопонӣ.

Қонун метавонад Минтақаи махсуси робототехника (Tokku)-ро васеъ кунад, то озмоиши технологияҳои навро дар шароити воқеї осон кунад. Ин қонун метавонад Ҷопонро ба кишвари дӯстона барои зеҳни сунъї табдил диҳад, ки бо рақобатпазирии ИМА ва Чин мувофиқ аст.

Қонунгузории робототехника дар Ҷопон, ки бо “Стратегияи роботии Ҷопон”, “Минтақаи махсуси робототехника” ва “Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъї” муайян шудааст, ба тавозуни байни инноватсия, бехатарї ва интегратсияи иҷтимої нигаронида шудааст. Анъанаҳои фарҳангї ва фалсафии Ҷопон, аз қабили Буддоизм ба муносибати беназир ба роботҳо ҳамчун шарикони иҷтимої мусоидат кардаанд. Бо вуҷуди мубоҳисаҳои ахлоқї дар бораи махфият ва таъсири иҷтимої “Қонуни зеҳни сунъї”, ки дар оянда қабул мешавад, метавонад мавқеи Ҷопонро ҳамчун пешоҳанги ҷаҳонї дар робототехника мустаҳкам кунад.

 

Сангинзода Дониёр 

сарходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои Осиё ва

Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.