Вақте ки мо ба оинаи таърихи тамаддун назар меандозем, мо шоҳиди муборизаҳои занон барои истиқлол, демократия барои ба даст овардани ҳуқуқҳои хеш дар хонавода, сарфи назар аз он маҳдудияҳое, ки мардон барояшон эҷод кардаанд, мешавем. Вақте ки мо ба таърихи Афғонистон назар меандозем, амир Абдураҳмонхон солҳои 80 - уми қарни XIX аз ҳуқуқи занони Афғонистон хело дифоъ карда буд [1, c.278)]. Амсоли маҳдуд кардани никоҳи бармаҳал, дар доираи қонунгузорӣ ҳуқуқи меросгирӣ, инчунин ҳуқуқи занонро барои талоқ дар доираи қоидаи шариати ислом ҷорӣ намуд.

  Баъдан ин сиёсати бобобузургашро набераи ӯ амир Амонуллохон дар қарни XX давом дод. Ба занон иҷозат дода шуд, ки фаранҷиро партоянд нахустин маротиба дар Афғонистон макотибу мадрасаҳои занона ташкил шуд. Инчунин занон мустақилона ҳуқуқи интихоб кардани ҳамсарро пайдо карданд. Нахуст Конститутсияи Афғонистон соли 1923 бо ташаббуси амир Амонуллохон (1919-1929) қабул шуда буд ва омӯзиши матнҳои ҳамаи Конститутсияи Афғонистон аз оғозаш (1923) то анҷомаш (2004) дар зери таъсири қонунҳои асосии баъзе аз кишварҳои хориҷӣ Эрону Туркиё ва зери таъсири қонунҳои аврупоӣ қарор дорад. Қобили қайд аст, ки занони Афғонистон солҳои 50-60 - ум аз ҳуқуқи интихобшавӣ ба Парлумон бархурдор ҳастанд ва дар Конститутсияи соли 2003 баробарҳуқуқии зану мард сабт гардидааст, ки амалӣ шудани ин қонун аз имкон берун аст.

  Мишел Бачелет, комиссари олии СММ оид ба ҳуқуқи башар ҳушдор дод, ки ҳама гуна нақши ҳуқуқи занон дар Афғонистон "хатти сурх" барои ҷомеаи ҷаҳонӣ хоҳад шуд [3].

  Комиссари олии ҳуқуқи башари СММ Мишел Бачелет аз ҳаракати террористии Толибон дар Афғонистон даъват кард, ки ҳуқуқи занонро эҳтиром кунанд ва гуфтанд, ки ҳама гуна вайронкуниҳо дар ин самт барои ҷомеаи ҷаҳонӣ "хати сурх" хоҳад шуд. Бачелет дар ҷаласаи вижаи Шӯрои ҳуқуқи башари СММ дар Женева, ки ба вазъи озодиҳои занон дар Афғонистон бахшида шудааст, суханронӣ кард. Ба ақидаи Бачелет, риояи ҳуқуқҳои занону духтарон ба "озодӣ, ҳаракат, таҳсил, худмуайянкунӣ ва кор" масъалаи асосии ҳамкории минбаъдаи Ғарб бо ҷунбиши радикалӣ мебошад. Ҳамзамон Бачелет изҳори итминон кард, ки Толибон бояд ба "барқарор кардани ваҳдати иҷтимоӣ ва оштӣ" дар ҷомеа шурӯъ кунанд. Комиссари СММ ёдовар шуд, ки пеш аз саршавии Толибон дар соли 1996, 3,5 миллион духтарон дар мактаб таҳсил мекарданд. Ҳамзамон, аллакай дар соли 1999, танҳо тақрибан 9 ҳазор духтарон дар мактаби ибтидоӣ таҳсил мекунанд.

  Мишел Бачелет инчунин қайд кард, ки дафтари вай дар ҳафтаҳои ахир гузоришҳои муътамадро дар бораи ҷиноятҳо дар як қатор минтақаҳои таҳти назорати гурӯҳи радикалӣ гирифтааст. Намояндаи Комиссарияти СММ қайд мекунад, ки, аз ҷумла, қатлҳои худсаронаи шаҳрвандон, саркӯбии эътирозҳо ва ҷалби сарбозони кӯдаконро зикр кардааст. Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон аз дигар давлатҳо талаб кардааст, ки барои гурезаҳо ва муҳоҷирони афғон масирҳои бехатар созанд. Вай гуфт, ки давлатҳо бояд барномаҳои паноҳандагии худро васеъ кунанд. Илова бар ин, онҳо бояд депортатсияи афғонро қатъ кунанд. Ба зудӣ ба даст овардани қудрат аз ҷониби Толибон дар Афғонистон ва ёди вайронкуниҳои пайи ҳам дар замони режими Толибон боиси тарсу ноумедии бисёр афғонҳо шудааст [2], -S. 20.]  

  Ба ақидаи гуфтаи Комиссари Олии СММ оид ба ҳуқуқи башар, барои ин асос вуҷуд дорад: кормандони он гузоришҳои мӯътамад дар бораи "нақши даҳшатноки қонунҳои башардӯстонаи байналмилалӣ" аз ҷониби ҷонибҳои муноқиша, пеш аз ҳама дар минтақаҳои таҳти назорати Толибон, мегиранд. Ин куштори ғайринизомиён ва нерӯҳои амниятии Афғонистонро, ки дар амалиётҳои ҷангӣ иштирок намекунанд, дар бар мегирад. Инҳо маҳдудиятҳои ҳуқуқи занон, аз ҷумла озодии ҳаракат ва таҳсил барои духтарон мебошанд. Ин ҷалби ҷавонони ноболиғ ва саркӯб кардани эътирозҳои осоиштаро дар бар мегирад. Онҳое, ки бо ҳукумат ё созмонҳои байналмилалӣ кор кардаанд, аз ҳуқуқи инсон ва адолат ҳимоят кардаанд, ё танҳо аз тарзи таълими идеологияи Толибон ба таври дигар зиндагӣ ва фикр кардаанд, аз интиқом метарсанд.

  Сарнавишти занон, рӯзноманигорон ва фаъолони шаҳрвандӣ боиси нигаронии хос аст. Мишел Бачелет ваъдаҳои Толибонро дар бораи эҳтиром ва ҳифзи ҳуқуқи инсон, яъне "эҳтироми ҳуқуқи занон ба кор ва духтарон ба таҳсил, тибқи қонунҳои исломӣ" ёдовар шуд. Онҳо инчунин қавл доданд, ки ақаллиятҳои қавмӣ ва мазҳабӣ ва афғонҳои марбут ба ҳукумат ва созмонҳои хориҷиро ҳадаф нагиранд.

  "Ҳоло масъулияти иҷрои ин ваъдаҳо ба дӯши Толибон аст" ибрози ақида намудааст, Комиссари Олӣ ва аз раҳбарони ҷунбиш даъват кард, ки уҳдадориҳои давлат оид ба ҳуқуқи инсонро риоя кунанд. "Ҳуқуқи байналмилалӣ тағйирнопазир аст" илова намуд Бачелет. "Эҳтироми ҳуқуқи инсон аз он вобаста нест, ки кӣ қаламрави мушаххасро назорат мекунад ё воқеан ҳукуматро намояндагӣ мекунад."

  Комиссари олӣ аз Толибон даъват кард, ки меъёрҳои ҳуқуқи инсонро муқаррар кунанд ва барои ба даст овардани ваҳдати миллӣ ва оштӣ саъй кунанд. Барои Толибон муносибат ба занону духтарон хоҳад буд, ки бояд ба эҳтироми ҳуқуқҳои онҳо ба озодиҳо, таҳсил, кор, озодии ҳаракат ва изҳори ақида, ки дар созмонҳои байналмилалӣ қонун муқаррар шудааст, асос ёбад. Коршиносони аврупоӣ инчунин даъват карданл, ки кормандони соҳаи башардӯстона тавонанд ба афғонҳо кӯмаки наҷотбахш расонанд, ки ҳоло нисфи аҳолии кишвар - 18 миллион нафар ба онҳо ниёз доранд. Моҳи июли соли гузашта ин рақам нисфи он буд[4].

  Давлатҳое, ки аксарияти аҳолии исломиро доранд, инчунин метавонанд таҷрибаи худро дар бораи ворид кардани қонуни байналмилалии ҳуқуқи инсон ба заминаи фарҳангӣ ва мазҳабии худ мубодила кунанд." Толибон як гурӯҳ тими футболбозони занони Афғонистонро аз ҷумла аъзои тими миллӣ, варзиш дар Афғонистонро манъ кардаанд. Дар ин бора Аҳмадуллоҳ Васик, муовини раҳбари комиссияи Толибон оид ба фарҳанг, дар мусоҳиба бо нашри Австралияи SBS News изҳор дошт [5]. Вай мавқеи худро бо мисоли крикет шарҳ дод. Восик гуфт, ки агар занон ба ин варзиш пазируфта шаванд, чеҳра ва бадани онҳо ба нозирон намоён хоҳад шуд. "Ислом ва Аморати исломӣ ба ин иҷозат намедиҳад", - гуфт манбаъ. Ба гуфтаи ӯ, Толибон розӣ ҳастанд, ки занон ҳақ доранд дар ҳолати зарурӣ сайру гашт кунанд, аммо ба бовари ӯ, варзиш барои аҳолии зан шарт нест. Шӯрои байнулмилалии крикет талаб мекунад, ки ҳамаи аъзои комилҳуқуқи он як тими миллии занона дошта бошанд, ки ин шарти роҳ ёфтани кишвар ба мусобиқаҳои байналмилалӣ мебошад. Вақте ки дар бораи имкони хориҷ кардани афғонҳо аз озмун дар Австралия пурсида шуд, Васик гуфт, ки Толибон дар ҳар сурат ба созиш нахоҳанд расид.

  Дар фарҷоми сухан гуфтанӣ ҳастам, ки занони Афғонистон ҳамеша баробари мардон дар шукуфоии илму маърифат фарҳанг ва зиндагии бошараф дар сафи пеш қарор гиранд ва нақши босазои хешро дар истеҳкоми сулҳу амният дар кишварашон гузоранд [6 c.11-18]. Бояд эътироф кард, ки зани афғон пораи қалби зани тоҷик аст ва мо намехоҳем, онҳо бори дигар барои фарзандонашон, барои азизонашон ашк резанд. Бигузор ҳамеша солиму зебо бошанд, солим будан худ зебоӣ аст. Хонумони Афғонистон шоистаи зиндагии хуб ҳастанд ва барои раванди сулҳу амният саъю талош мекунанд, зеро ҳама зебоӣ, шукуфоӣ ва пешрафти фардо аз сулҳ ва истеҳкоми сулҳу амният аст. Мо умедворем, ки дар кишвари Афғонистон сулҳу амният пойдор мешавад ва занони Афғонистон аз ҳуқуқони хеш бархурдор мегарданд. 

Адабиёт:

[1] Воҳидова С. Развитие иранистики и таджиковедения в историографии Европы (ХV - начало XXI вв) // Душанбе, 2014, 504 с. (c.278 

[2] Bohnet M. Ralf M. Mohs, Annette Kaiser Wiederautbau eines zerstorten Landes. Der Deutsche Beitrag zum internationalen Programm // E + Zjg. 43, 2002, -S. 20

[3]. https://news.un.org/ru/story/2021/08/1408752

[4]. https://www.dw.com/ru/na-specsessii-soveta-oon-obsudili-situaciju-s-pravami-zhenshhin-v-afganistane/a-58968487

[5]. https://www.svoboda.org/a/taliby-zapretili-zhenschinam-zanimatjsya-sportom/31450649.html

[6]. Воҳидова С. Занон саҳмгузори раванди Сулҳофаринӣ дар Афғонистон// Маводи илмии конференсияи байналмилалии “Масъалаҳои мубрами Шарқи Наздик ва Миёна”; Душанбе, 2021, -c.11-18

Воҳидова Санавбарбону,

д.и.т., профессор

мудири Шуъбаи Аврупо ва Амрико