Тоҷикистон кишварест дар қалби Осиёи Марказӣ, сарзамини дорои таърихи тӯлонӣ, фарҳанг ва арзишҳои миллии хос, ки дар байни ҷамъиятии он амиқан вуҷуд дорад, ҷойгир шудааст. Аммо, сарфи назар аз аҳамияти муҳимаш, арзишҳои миллии тоҷикон, аксаран дар мубоҳисаҳои ҷаҳонӣ то ба ҳади зарурӣ омӯхтанашуда боқӣ мемонанд. Дар мақола мо зарурати таҳқиқ ва муаррифии бештари арзишҳои миллии тоҷиконро, ки бо чанд сабаби асосӣ, мебоист мавриди таваҷҷуҳи бештаре қарор гиранд, меорем. Он андешаи шахсии банда аст ва ба ҳеҷ ваҷҳ манзури таъкидиро надорад.

Омӯзиш ва ҳуҷҷатгузории арзишҳои миллӣ барои ҳифз ва интиқоли мероси ғании фарҳанги тоҷикон ба наслҳои оянда мусоидат мекунад. Ҳар қадаре ки одамон аз фарҳанг ва таърихи худ огоҳ бошанд, ҳамон қадар бештар эҳсос мекунанд, ки ба як миллати муайян мансуб ҳастанд ва он ба ташаккули шахсияти солим ва худмуайянкунӣ мусоидат мекунад. Фаҳмидани арзишҳои миллӣ метавонад дар таҳияи барномаҳо ва стратегияҳои рушд, ки хусусиятҳо ва ниёзҳои хоси ҷомеаи Тоҷикистонро дар назар доранд, муфид бошад. Дониш ва эҳтиром ба арзишҳои миллии тоҷикон ба таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ ва ҳамзистии осоишта, бахусус дар минтақаи Осиёи Марказӣ мусоидат мекунад. Таърихи тоҷикон шаҳодати ба ҳам наздик шудани тамаддунҳо, империяҳо ва таъсиргузорӣ ба фарҳангҳои гуногун, хусусан ҳамсоякишварҳост. Дар ин минтақа дар тӯли ҳазорсолаҳо мардумони бумӣ зиндагӣ мекарданд, ки далелҳои ҳузури онҳо ба давраи неолит рост меояд ва инро таърихнигорҳои зиёде собит кардаанд. Яке аз бобҳои ҷолиби диққати таърихи тоҷикон гул-гулшукуфии империяи Сомониён (асрҳои 9—10) мебошад, ки давраи тиллоии санъат, илм ва адабиётро ба вуҷуд овард. Осори пояндаи давраи Сомониён дар ташаккули ҳуввияти миллии тоҷикон идома дорад ва ба арзишҳое чун ҷустуҷӯҳои ақлонӣ, баёни бадеӣ ва ҳифзи фарҳанг таъкид мекунад.

Мероси фарҳангӣ

Мероси фарҳангии Тоҷикон, ки дар тӯли таърих бо мушкилҳо ва бархурдҳои зиёди фарҳангӣ мувоҷеҳ шуд, ҳамоно дар байни мардуми ин минтақа ба шакли аслии худ боқӣ мондааст. Яъне тоҷикон тавонистанд, дар радифи дигар фарҳангҳои таъсиргузор, хусусан, туркҳо, арабҳо ва баъдан Шӯравӣ ки муддатҳо зери истиллову тобеияташон қарор доштанд, дар шароити вахимтарин анъанаҳо, расму оинҳо ва фарҳанги асилашонро аз нестшавӣ ҳифз намоянд. Мардуми тоҷик аз мероси ғании фарҳанги худ, ки дар шаклҳои гуногун, аз ҷумла, шеъру адабиёт, мусиқии анъанавӣ, рақс, ошхона ва дигар анвоъи ҳунармандӣ зоҳир мешавад, ифтихор дорад. Яке аз ҷанбаҳои барҷастаи фарҳанги тоҷикон арҷгузорӣ ба илму дониш, меҳмоннавозӣ, саховатмандӣ ва ҳамбастагии ҷомеа, мебошад, ки дар пайкори ҷомеа реша гирифтаанд. Тоҷикистон кони анъанаҳои пурқуввати адабӣ ва ҳунарӣ буда, дорои ғановати шеър, фолклор ва санъати тасвирӣ мебошад, ки рӯҳияи миллатро инъикос мекунад. Эҷодиёти шоирони бузурги ин миллат, аз қабили Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, Мавлонои Балхӣ, Абӯалӣ ибн Сино ва дигарон, ки бо забони ин миллат фарҳанги онро таҷассум кардаанд, дар байни наслҳо қарнҳо аст, ки садо медиҳанд ва мавзуъҳои ишқ, табиат ва устувории инсонро таҷассум мекунанд. Илова бар ин, санъати тасвирии Тоҷикистон, аз ҷумла наққошиҳои мураккаби миниатюрӣ, матоъҳои зебо ва меъмории ороишӣ, шаҳодати эҷодкорӣ ва заковати мардуми он буда, рӯҳияи фарҳангӣ ва таърихии онҳоро пешниҳод мекунанд. Аҳамияти таърихии ин кишвар ҳамчунин дар он низ маҳсуб мешавад, ки он дар қад-қади Роҳи Абрешим истода, боиси пайдо шудани гуногунии фарҳангӣ гардид, ки унсурҳои фарҳангҳои Осиёи Марказӣ, давлатҳои Исломӣ ва дигар кишварҳоро ба ҳам наздик ва пайванд медиҳад. Он яке аз воситаҳои муҳим қудрати нарми Тоҷикистонро афзоиш дода, ҳамчун пуле барои дипломатияи фарҳангӣ ва мубодила бо дигар миллатҳо хизмат мекунад.

Фарҳанги тоҷикон ба меҳмондорӣ, эҳтироми бузургсолон ва арзишҳои суннатӣ таваҷҷуҳи зиёд дорад. Ин арзишҳо ба ваҳдати иҷтимоии кишвар мусоидат намуда, дар ташаккули муносибатҳои дипломатии он нақши муҳим мебозанд. Забони тоҷикӣ, ки реша дар забони форсӣ ва дарӣ дорад, арзиши муҳимми миллӣ аст. Он ҳамчун қувваи муттаҳидкунандаи шаҳрвандони кишвар хизмат карда, тоҷиконро ба решаҳои таърихию фарҳангии онҳо мепайвандад.

Муқовимат ва мутобиқшавӣ

Тоҷикистон дар тӯли таърихи пурталотуми худ устувории қобили мулоҳиза нишон дода, дар муқобили душвориҳо, рафъи таҳаввулоти сиёсӣ, чолишҳои иқтисодӣ ва ба фишорҳои экологӣ бо қатъият ва устуворӣ нишон додааст. Қобилияти мутобиқ шудан ба шароити тағйирёбанда ва ҳифзи ҳуввияти фарҳангии худ аз нерӯи пойдори арзишҳои миллии онҳо, аз ҷумла суботкорӣ, ваҳдат ва арҷгузорӣ ба хиради ниёгон шаҳодат медиҳад.

Ин раванд ва анъанаи азалии мардуми тоҷик ба онҳо имкон медиҳад, ки то ҳадди зарурӣ тааммулпазир бошанд, аммо набояд онро ҳамчун нишони заъфият пазируфт. Имрӯзҳо баҳсҳои зиёде дар ҷаҳон сар мезананд, ки бештараш реша дар азхудкунии мероси фарҳангии як кишвар ва давлат аз тарафи кишвари дигареро доранд. Мероси фарҳангии тоҷикон низ дар давоми солҳои зиёде, дар чангол ва ҳуҷуми азхудкунӣ қарор мегирифт, аммо бояд гуфт, ки шаҳодатҳо ва субутҳои таърихӣ садди роҳи чунин иқдомҳои нодуруст мегарданд. Бинобар ин чунин рӯҳияи устуворӣ метавонад эътимоди шарикони байналмилалии Тоҷикистонро ба вуҷуд оварда, ба мавқеъи он дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат намояд.

Аҳамияти глобалӣ ва геополитикӣ

Дар ҷаҳони афзояндаи ба ҳам алоқаманд фаҳмиш ва қадр кардани фарҳангҳо ва дурнамои гуногун барои таҳкими эҳтироми мутақобила, муколама ва ҳамкорӣ муҳим аст. Арзишҳои миллии Тоҷикистон дар бораи шеваҳои алтернативии ташкили ҷомеа, ахлоқ ва ҷаҳонбинӣ, ғанӣ гардонидани мубоҳисаи ҷаҳонӣ ва мусоидат ба фаҳмиши байнифарҳангӣ дониши арзишманде пешкаш мекунанд. Бо пажӯҳиш ва муаррифии ҳамаҷонибаи арзишҳои миллии тоҷикон, олимон, сиёсатмадорон ва дӯстдорони фарҳанг метавонанд дар ҷомеаи ҷаҳонии фарогир ва равшанфикр саҳм гузоранд. Ҷойгиршавии стратегии Тоҷикистон дар Осиёи Марказӣ ба он аҳамияти геополитикӣ медиҳад, бахусус дар соҳаи амнияти минтақавӣ, транзити энергетикӣ ва тиҷорат. Арзишҳои миллии кишвар, аз ҷумла пойбандии он ба субот ва ҳамкорӣ, метавонанд ба тасмимҳои сиёсати хориҷӣ ва фаъолиятҳои дипломатии он таъсир расонанд. Тоҷикистон бо риояи ин арзишҳо метавонад худро ҳамчун шарики боэътимод дар умури минтақавӣ ва байналмилалӣ муаррифӣ кунад.

Шахсият ва ифтихор

Ҳифзи мероси фарҳангии Тоҷикистон барои парвариши ҳисси ҳувият ва ифтихор дар миёни мардуми он муҳим аст. Тоҷикон бо эҳёи унсурҳои таърихӣ ва анъанаҳои худ метавонанд ҳисси қавитари ҷомеа ва мансубиятро ба вуҷуд оранд. Гузашта аз ин, ҳифзи фарҳанг метавонад дар мубориза бо бархурдҳои фарҳангӣ кӯмак кунад ва кафолат диҳад, ки наслҳои оянда бо решаҳои худ пайваста бошанд.

Ҷаҳонӣ гардидани Наврӯз, таҷлил кардани ҷашнҳои ниёгон, ба монанди Сада ва Меҳргон, ки реша дар таъриху фарҳанги миллат доранд, боиси таҳсин ва ифтихор аст. Маҳз нафароне, ки дар пойдор гардондани ҷашнҳои миллӣ, муаррифӣ кардани фарҳангу тамаддун ва адабиёту таърихи тоҷикон саҳмгузоранд, шахсиятҳое ҳастанд, ки бояд насли имрӯз ва ояндаи миллат бо онҳо ифтихор кунад ва улгуи хеш бидонанд. Бе тардид метавон гуфт, ки дар саргаҳи ин ҳама кӯшишу заҳмат ва талошҳо барои эҳё ва таҷлилу муаррифӣ кардани арзишҳои миллӣ, Пешвои миллат меистанд. Маҳз Президенти кишвар ҳастанд, ки ҳамеша барои дифоъ ва ҳифзи арзишҳои миллӣ дастур медиҳанд, таъкид мекунанд, ҳатто, агар лозим бошад маҷбур ҳам мекунанд, ҳар як унсури фарҳангии тоҷикон омӯхта шаванд, баррасӣ гарданд ва ба ҷаҳониён муаррифӣ гарданд, то тамоми дунё бидонад, ки фарҳангу бузургони тоҷик хос ҳастанд ва наметавон онҳоро бе овардани бурҳони қотеъ аз худ кард.

Аз кӯҳҳои бошукӯҳи Помир cap карда, то кӯчаҳои пурҷӯшу хурӯши Душанбе сарвати маданияти Тоҷикистон дар меъморӣ, мусиқӣ, адабиёт, фарҳанг, забон ва ҳатто ошхонаҳои он равшан зоҳир мегардад. Аммо дар шароити модернизатсия ва ҷаҳонишавӣ зарурати ҳифзи мероси фарҳангии Тоҷикистон рӯз то рӯз муҳимтар шудааст.

Арзишҳои миллии тоҷикон як ганҷи хирад, устуворӣ ва сарвати фарҳангӣ мебошанд, ки дар арсаи ҷаҳонӣ сазовори эътироф ва таҳқиқи бештар мебошанд. Бо омӯхтани таърих, фарҳанг, мероси адабӣ ва ахлоқи иҷтимоии тоҷикон, мо дар бораи таҷрибаи инсонӣ фаҳмиши амиқ ба даст меорем ва қадршиносии гуногунии инсониятро меомӯзем. Дар ҳоле ки дунё дар иҳотаи бозёфтҳо қарор дорад, бояд зебоӣ ва мураккабии арзишҳои миллии тоҷиконро, ки аҳамият ва саҳми бепоёни онҳоро дар тамаддуни башарӣ гузоштааст, бе шак эътироф кунем.

Ба ҷои охирсухан

Пас биёед, ҳамаи мо, хусусан аҳли илу фарҳанг ва онҳое, ки ба илму қалам эътиқод ва эътимод доранд, дар пайи ҷустуҷӯҳои бештари илмӣ, дарёфти субутҳои радношуда, барои ҳифзи мероси фарҳангиамон бошем, то дар чунин шароити ҷаҳонишавӣ онҳоро аз нестшавӣ, “азхудкунӣ” ва фаромӯшшавӣ эмин нигоҳ дорем. Зеро Тоҷикистон дар иҳотаи милллатҳои аз як қавм бавуҷудомада қарор дорад ва таъсири фарҳанги тоҷикон дар давоми таърих ба онҳо хеле зиёд буд. Ҳар оина, ин раванд боиси сӯитафоҳум ва надониста ба худ рабт додани мероси фарҳангии тоҷикон мегардад. Ин аст, ки мо бояд ҳамеша дар баробари чунин иштибоҳҳо бо далоилу субути фароҳам мусаллаҳ шуда, бе халалдор гардидани фарҳанги муносибатҳои хуби ҳамсоядорӣ, ки он ҳам хоси тоҷикон аст, посух бигӯем.

Гулҳаё Мадимарова,

ходими пешбари илмии

шуъбаи Аврупо