Муаллиф: Сангинзода Дониёр
Дипломатияи рақамӣ истифодаи технологияҳои иттилоотӣ ва коммуникатсионӣ барои пешбурди манфиатҳои миллӣ дар арсаи байналмилалиро дар бар мегирад. Он аз таблиғи сиёсати хориҷӣ тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ то ҳамкорӣ дар самти кибербехатарӣ ва рушди иқтисоди рақамӣро фаро мегирад. Дар замони ҷаҳонишавӣ, ки маълумот ба захираи стратегии асосӣ табдил ёфтааст, дипломатияи рақамӣ ба як воситаи муҳим барои таҳкими мавқеи давлатҳо мубаддал гаштааст.
Дар Тоҷикистон дипломатияи рақамӣ дар марҳилаи ибтидоии рушд қарор дорад. Бо вуҷуди ин, Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай аз платформаҳои рақамӣ, ба монанди вебсайтҳо ва шабакаҳои иҷтимоӣ, барои таблиғи сиёсати хориҷии кишвар истифода мебарад.
Конвенсияи Будапешт (Budapest Convention, 2001), ки аз ҷониби Шӯрои Аврупо қабул шудааст, аввалин созишномаи байналмилалист, ки ба мубориза бо киберҷинояткорӣ нигаронида шудааст. Ин санад ҷиноятҳои марбут ба ҳакерӣ, қаллобии рақамӣ ва дахолат ба системаҳои иттилоотиро муайян карда, давлатҳоро вазифадор мекунад, ки: қонунгузории миллиро бо стандартҳои байналмилалӣ мутобиқ созанд; механизмҳои ҳамкории байналмилалиро барои тафтиши киберҷиноятҳо таъсис диҳанд; маълумотро барои пешгирии киберҳамлаҳо мубодила намоянд.
Масалан, Олмон ва Канада бо истифода аз ин конвенсия шабакаҳои байналмилалии мубориза бо киберҷинояткориро таъсис дода, дар тафтиши ҳамлаҳои киберӣ ба бонкҳо ва ширкатҳои бузург муваффақият ба даст овардаанд.
Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2016) стандартҳои баланди ҳифзи маълумоти шахсиро муқаррар намуда, барои ҳамаи созмонҳое, ки бо маълумоти шаҳрвандони Иттиҳоди Аврупо кор мекунанд, ҳатмӣ мебошад. Нуктаҳои асосии он иборатанд аз: ҳуқуқи шаҳрвандон ба дастрасӣ ва нест кардани маълумоти шахсии худ; вазифаи ширкатҳо барои хабар додан дар бораи вайроншавии маълумот дар давоми 72 соат; ҷаримаҳои калон барои риоя накардани қоидаҳо (то 20 миллион евро ё 4% даромади солона). GDPR ба дипломатияи рақамӣ таъсири калон расонида, муносибатҳои байналмилалиро бо кишварҳои хориҷ аз Иттиҳоди Аврупо танзим мекунад. Масалан, Иёлоти Муттаҳида ва Чин созишномаҳои махсус бо Иттиҳоди Аврупо имзо кардаанд, то мубодилаи маълумотро идома диҳанд.
Созмони Умумиҷаҳонии Савдо (WTO) дар соли 2022 Қоидаҳои тиҷорати электронии худ (WTO E-commerce Rules)-ро қабул кард, ки ба стандартсозии муносибатҳои рақамӣ нигаронида шудаанд. Ин қоидаҳо ба кишварҳои рӯ ба инкишоф, аз ҷумла Тоҷикистон, имконият медиҳанд, ки ба бозорҳои ҷаҳонӣ дастрасии бештар дошта бошанд, тавассути соддагардонии расмиёти гумрукӣ ва коҳиши монеаҳои рақамӣ.
Хазинаи байналмилалии асъор (IMF) дар Ҳисоботи худ оид ба оқибатҳои иқтисодии киберҷинояткорӣ (IMF Report, 2023) таъкид мекунад, ки киберҷинояткорӣ ба иқтисоди ҷаҳонӣ зарари калон мерасонад. Хазина тавсия медиҳад, ки давлатҳо ба рушди инфрасохтори рақамӣ ва омӯзиши мутахассисон сармоягузорӣ кунанд, то хавфҳоро коҳиш диҳанд.
Сингапур тавассути платформаи "Smart Nation" худро ҳамчун пешсафи дипломатияи рақамӣ муаррифӣ кардааст. Ин платформа ба таблиғи имкониятҳои иқтисодӣ ва ҷалби сармоягузориҳои технологӣ нигаронида шуда, ба Сингапур имкон додааст, ки бо кишварҳои дигар созишномаҳои рақамӣ имзо кунад.
Эстония бо барномаи "E-Governance" ба шаҳрвандон ва хориҷиён имкон медиҳад, ки хизматрасониҳои давлатиро онлайн дастрас кунанд. Ин барнома мавқеи Эстонияро дар арсаи байналмилалӣ таҳким бахшида, ба рушди иқтисоди рақамӣ мусоидат кардааст.
Ҳиндустон тавассути барномаи "Digital India" ба коҳиши нобаробарии рақамӣ ва афзоиши содироти хизматрасониҳои технологӣ диққат медиҳад. Ин барнома ба ҷалби сармоягузориҳо ва рушди бозори рақамӣ мусоидат кардааст.
Вазъи кунунии дипломатияи рақамӣ дар Тоҷикистон. Дар Тоҷикистон дипломатияи рақамӣ дар марҳилаи ибтидоӣ қарор дорад, аммо якчанд ташаббусҳо амалӣ шудаанд:
- Шабакаҳои иҷтимоӣ. Вазорати корҳои хориҷии Тоҷикистон ва сафоратхонаҳои он дар хориҷа аз платформаҳои иҷтимоӣ, ба монанди Twitter ва Instagram, барои таблиғи сиёсати хориҷӣ истифода мебаранд.
- Портали сайёҳии миллӣ. Ин портал барои ҷалби сайёҳони хориҷӣ таъсис ёфта, маълумот дар бораи ҷойҳои таърихӣ ва фарҳанги Тоҷикистонро пешниҳод мекунад.
- Ҳамкорӣ бо созмонҳои байналмилалӣ. Тоҷикистон дар доираи барномаҳои Созмони Милали Муттаҳид (UN) ва Иттиҳоди Аврупо (EU) дар самти иқтисоди рақамӣ ва кибербехатарӣ ширкат меварзад.
Портали сайёҳии миллӣ, ки аз ҷониби Кумитаи рушди сайёҳии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфтааст, як мисоли муваффақи дипломатияи рақамӣ мебошад. Ин портал ба забонҳои гуногун дастрас буда, дар соли 2023 ба афзоиши 15%-ии шумораи сайёҳони хориҷӣ мусоидат кард.
Тоҷикистон дар доираи барномаи "Рушди иқтисоди рақамӣ" бо Бонки Ҷаҳонӣ (World Bank) ҳамкорӣ мекунад. Ин барнома ба беҳтар кардани дастрасии интернет дар минтақаҳои рустоӣ ва омӯзиши мутахассисон нигаронида шудааст. Дар соли 2024 интизор меравад, ки ин барнома ба 1000 нафар ҷавонон дар самти кибербехатарӣ ва барномасозӣ омӯзиш диҳад.
Сафоратхонаи Тоҷикистон дар Иёлоти Муттаҳида дар соли 2023 тавассути Twitter дар бораи ташаббусҳои Тоҷикистон дар самти об ва иқлим маълумот паҳн кард, ки ба ҷалби таваҷҷуҳи созмонҳои байналмилалӣ мусоидат намуд.
Таҳлили татбиқи санадҳои байналмилалӣ дар Тоҷикистон.
2. Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2016). Қонунгузории Тоҷикистон дар бораи ҳифзи маълумоти шахсӣ ба стандартҳои GDPR мутобиқ нест. Ин маънои онро дорад, ки ширкатҳои тоҷикистонӣ, ки бо бозорҳои Аврупо кор мекунанд, бо монеаҳои ҳуқуқӣ рӯбарӯ мешаванд.
3. Хазинаи байналмилалии асъор ва Созмони Умумиҷаҳонии Савдо. Тоҷикистон аз тавсияҳои Хазинаи байналмилалии асъор (IMF) дар самти рушди инфрасохтори рақамӣ истифода мебарад. Дар соли 2023 Тоҷикистон барои беҳтар кардани системаҳои бонкии рақамӣ аз ин созмон маблағгузорӣ гирифт. Дар мавриди Созмони Умумиҷаҳонии Савдо (WTO), Тоҷикистон кӯшиш мекунад, ки Қоидаҳои тиҷорати электронии он (WTO E-commerce Rules)-ро татбиқ кунад, аммо набудани инфрасохтори муосир монеаи асосӣ боқӣ мемонад.
Барои таҳкими дипломатияи рақамӣ дар Тоҷикистон тавсияҳои зерин пешниҳод мешаванд:
1. Ҳамроҳшавӣ ба Конвенсияи Будапешт (Budapest Convention). Тоҷикистон бояд ба ин конвенсия ҳамроҳ шавад, то ба шабакаҳои байналмилалии мубориза бо киберҷинояткорӣ дастрасӣ пайдо кунад ва хавфҳои иқтисодиро коҳиш диҳад.
2. Мутобиқсозии қонунгузорӣ бо GDPR. Қабули қонуне, ки ба стандартҳои GDPR мутобиқ бошад, ба ширкатҳои тоҷикистонӣ имкон медиҳад, ки бо бозорҳои Аврупо ҳамкорӣ кунанд ва мавқеи Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ таҳким бахшад.
3. Рушди инфрасохтори рақамӣ. Сармоягузорӣ ба дастрасии интернет дар минтақаҳои рустоӣ ва таъсиси марказҳои маълумот барои рушди иқтисоди рақамӣ ва дипломатияи рақамӣ муҳим аст.
4. Омӯзиши мутахассисон. Таъсиси барномаҳои омӯзиш дар самти кибербехатарӣ ва маркетинги рақамӣ. Масалан, ҳамкорӣ бо Бонки Ҷаҳонӣ (World Bank) барои ташкили марказҳои омӯзишӣ метавонад муфид бошад.
5. Таблиғи манфиатҳои миллӣ тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ. Вазорати корҳои хориҷии Тоҷикистон бояд кампанияҳои рақамӣ барои таблиғи маҳсулоти кишоварзӣ ва сайёҳии кишвар дар бозорҳои хориҷӣ ташкил кунад.
6. Ҳамкорӣ бо созмонҳои байналмилалӣ. Фаъолона ширкат варзидан дар барномаҳои Созмони Умумиҷаҳонии Савдо (WTO) ва Хазинаи байналмилалии асъор (IMF) барои дастрасӣ ба маблағгузорӣ ва таҷрибаи байналмилалӣ.
Хулоса, дипломатияи рақамӣ барои Тоҷикистон имконияти беназир барои таҳкими мавқеи худ дар арсаи байналмилалӣ ва рушди иқтисоди рақамӣ фароҳам меорад. Бо вуҷуди мушкилоти мавҷуда, аз қабили набудани инфрасохтор ва мутахассисон, Тоҷикистон метавонад бо истифода аз таҷрибаи байналмилалӣ ва татбиқи санадҳои муҳим, ба монанди Конвенсияи Будапешт (Budapest Convention), GDPR, Ҳисоботи Хазинаи байналмилалии асъор (IMF Report) ва Қоидаҳои Созмони Умумиҷаҳонии Савдо (WTO E-commerce Rules), ба пешрафт ноил шавад. Тавсияҳои пешниҳодшуда, аз қабили ҳамроҳшавӣ ба созишномаҳои байналмилалӣ ва рушди инфрасохтор метавонанд ба Тоҷикистон дар истифодаи пурраи имкониятҳои дипломатияи рақамӣ кӯмак расонанд.
Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор
