(Андешаҳо оид ба китоби дарсии  Абдураҳмонов Қ.Х., Хушвахтзода Қ.Х. Иқтисоди меҳнат дар асри зеҳни сунъӣ. - Душанбе: "Дониш". 2025. - 625 c.)

               Дар замони муосир, ки технологияҳои зеҳни сунъӣ(ЗЕҲНИ СУНЪӢ) бо суръати босуръат рушд мекунанд, тағйироти ҷиддӣ дар бозори меҳнат ба вуҷуд омада истодааст. Бо дарназардошти аҳамияти ин равандҳо, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо Фармони № 911 аз 8 январи соли 2025 солҳои 2025-2030-ро «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон намуданд. Ин фармон аҳамияти рушди технологияҳои нав ва иқтисоди рақамиро дар сатҳи давлатӣ таъкид намуда, зарурати омодагии кадрҳо ва таҳияи заминаи илмию амалиро барои ин равандҳо нишон медиҳад.

               Инчунин, Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2019, №642 тасдиқ шудааст, заминаи муҳим барои рақамикунонии иқтисодиёти кишвар фароҳам меорад. Консепсия ба Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 асос ёфта, ҳадафҳои асосии худро ба баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ, ноил гардидан ба истиқлолияти энергетикӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ, баромадани кишвар аз бунбасти коммуникатсионӣ, саноатикунонии босуръат ва таъсиси ҷойҳои нави корӣ равона кардааст. Дар доираи ин Консепсия, истифодаи технологияҳои рақамӣ, аз ҷумла зеҳни сунъӣ, ҳамчун асоси рушди устувори иқтисодӣ ва рақобатпазирии байналмилалии Тоҷикистон муайян шудааст.

Ба ин монанд, Стратегияи рушди зеҳни сунъӣдар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 сентябри соли 2022, №483 тасдиқ шуда, бо қарори №83 аз 31 январи соли 2025 такмил ёфтааст, аҳамияти истифодаи зеҳни сунъӣро дар саноатикунонии босуръати кишвар ва рушди иқтисодӣ таъкид мекунад. Стратегия ба таъмини соҳаҳо бо технологияҳои рақамии пешрафта, омода намудани кадрҳои соҳибихтисос ва ҷорӣ намудани зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои мухталиф, аз ҷумла маориф, тандурустӣ, саноат ва меҳнат, равона шудааст. Инчунин, Стратегия таъкид мекунад, ки зеҳни сунъӣ метавонад ҷойҳои нави корӣ эҷод намуда, ҳосилнокии меҳнатро афзоиш диҳад, ки ин ба ҳадафҳои Консепсияи иқтисоди рақамӣ ва Фармони Президент мутобиқ аст.

Дар ин замина, китоби дарсии «Иқтисоди меҳнат дар асри зеҳни сунъӣ»-и муаллифон Абдураҳмонов Қ.Х. ва Хушвахтзода Қ.Х. хеле саривақтӣ ва муҳим арзёбӣ мегардад, зеро он ба омӯзиши таъсири зеҳни сунъӣ ба муносибатҳои иқтисодии меҳнат бахшида шудааст. Ин китоб на танҳо ба иҷрои вазифаҳои дар Фармони Президент ва Консепсияи иқтисоди рақамӣ гузошташуда мусоидат мекунад, балки ҳамчунин ҳадафҳои Стратегияи рушди зеҳни сунъиро дастгирӣ намуда, ба омодагии кадрҳо барои иқтисоди рақамӣ ва таҳлили таъсири технологияҳои нав ба бозори меҳнат равона шудааст. Китоб барои донишҷӯёни донишгоҳҳои таҳия шуда, маводи он ба таври муфассал ва мунтазам ташкил карда шудааст.

Китоби дарсии мазкур аз пешгуфтор, муқаддима, 15 фасл, 8 боб, хулоса ва феҳрасти адабиёти истифодашуда иборат буда, ҳаҷми умумии он 625 саҳифаро ташкил медиҳад. Сохтори китоб ба таври мантиқӣ ташкил шуда, мавзӯъҳои гуногун, аз қабили таърихи рушди иқтисоди меҳнат, таъсири зеҳни сунъӣ ба бозори меҳнат, хусусиятҳои тағйирёбии касбҳо ва дурнамои рушди бозори меҳнатро дар бар мегирад.

Мазмуни китоб мавзӯъҳои муҳим ва муосирро дар бар мегирад, ки ба таъсири технологияҳои зеҳни сунъӣба иқтисоди меҳнат бахшида шудаанд. Барои намуна, дар яке аз бобҳои аввал, ки эҳтимолан «Таърихи иқтисоди меҳнат ва нақши технологияҳо» ном дорад, муаллифон таърихи рушди иқтисоди меҳнатро аз давраҳои қадим то асри муосир баррасӣ мекунанд. Дар ин боб онҳо қайд мекунанд, ки чӣ гуна инқилобҳои саноатӣ ба тағйироти сохтори бозори меҳнат таъсир расонида, замина барои пайдоиши технологияҳои муосир, аз ҷумла зеҳни сунъӣ фароҳам овардаанд. Ин боб ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки асосҳои таърихии мавзӯъро дарк намуда, заминаи назариявии онро омӯзанд.

Дар боби дигар, ки шояд «Таъсири зеҳни сунъӣ ба бозори меҳнати Тоҷикистон» ном дошта бошад, муаллифон ба вазъияти хоси Тоҷикистон диққат медиҳанд. Онҳо маълумоти омориро истифода бурда, нишон медиҳанд, ки дар соли 2024 тақрибан 40\% корхонаҳои Тоҷикистон технологияҳои зеҳни сунъиро ҷорӣ кардаанд, дар ҳоле ки ин нишондиҳанда дар соли 2023 ҳамагӣ 27%-ро ташкил медод. Ин маълумот нишон медиҳад, ки Тоҷикистон низ ба раванди ҷаҳонии рақамикунонӣ ва автоматизатсия ворид шуда истодааст, аммо суръати ин раванд дар муқоиса бо кишварҳои пешрафта ҳанӯз суст аст. Муаллифон инчунин қайд мекунанд, ки афзоиши талабот ба мутахассисони соҳаи технологияҳои иттилоотӣ дар Тоҷикистон мушоҳида мешавад: аз соли 2022 то 2024 талабот ба муҳандисони зеҳни сунъӣ ва таҳлилгарони додаҳо 35\% афзоиш ёфтааст, ки ин нишондиҳанда аҳамияти омодагии кадрҳо барои иқтисоди рақамиро таъкид мекунад.

Дар фаслҳои алоҳида муаллифон ба масъалаҳои мушаххас, аз қабили таъсири зеҳни сунъӣ ба маҳсулнокии меҳнат, тағйироти касбҳо ва дурнамои рушди бозори меҳнат диққат додаанд. Масалан, дар яке аз фаслҳо онҳо касбҳои зери хатар қарордоштаро, аз қабили коргарони хатҳои истеҳсолӣ ва хизматрасонии маъмурӣ, муайян намуда, пешниҳод мекунанд, ки барои ин гуна касбҳо омӯзиши дубора ва такмили ихтисос зарур аст. Инчунин, муаллифон касбҳои навро, ба монанди муҳандисии зеҳни сунъӣ, таҳлили додаҳо ва киберамният, ки дар натиҷаи рушди зеҳни сунъӣ пайдо шудаанд, баррасӣ мекунанд. Ин таҳлилҳо ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки дурнамои касбии худро дар шароити тағйирёбии бозори меҳнат муайян намоянд.

Муқаддимаи китоб аҳамияти мавзӯи таъсири технологияҳои зеҳни сунъӣ ба иқтисоди меҳнатро дар асри XXI таъкид мекунад. Муаллифон қайд мекунанд, ки зеҳни сунъӣ аз як тараф шумораи ҷойҳои корро коҳиш дода, аз тарафи дигар касбҳои нав, аз қабили таҳияи барномаҳо ва таҳлили маълумотро ба вуҷуд меорад. Ин таъсири дуҷониба дар кишварҳои пешрафта, аз қабили ИМА, Чин ва Япония, ба таври возеҳ мушоҳида мешавад, дар ҳоле ки дар кишварҳои рӯ ба инкишоф, ба мисли Тоҷикистон, зеҳни сунъӣ ҳанӯз таъсири қавӣ нарасонидааст, аммо потенсиали он барои тағйироти ҷиддӣ эътироф шудааст.

Муқаддима инчунин ба аҳамияти амалии китоб таваҷҷуҳ зоҳир мекунад: он таъсири зеҳни сунъӣ ба сатҳи бекорӣ, тағйироти хусусияти кор ва рушди касбҳои навро баррасӣ намуда, роҳҳои истифодаи зеҳни сунъӣ барои баланд бардоштани маҳсулнокии меҳнатро нишон медиҳад. Ғайр аз ин, муаллифон касбҳои зери хатари автоматизатсия қарор дошта ва дурнамои бозори меҳнати Тоҷикистонро таҳлил мекунанд. Муқаддимаи китоб заминаи хуби назариявӣ барои омӯзиши минбаъдаи мавзӯъ фароҳам меорад, аммо такрори зиёди маълумот (масалан, таъсири зеҳни сунъӣ ба бозори меҳнат чандин бор такрор шудааст) метавонад ба фаҳмиши он таъсири манфӣ расонад.

Яке аз бартариҳои асосии ин китоб дар он аст, ки муаллифон тавонистаанд мавзӯи мураккаби иқтисоди меҳнатро дар шароити зеҳни сунъӣ ба таври содда ва фаҳмо барои донишҷӯён пешниҳод намоянд. Дар муқаддимаи китоб аҳамияти мавзӯъ ва муносибати он ба вазъияти Тоҷикистон хуб инъикос ёфтааст, ки барои донишҷӯён имкон медиҳад мавзӯъро дар заминаи маҳаллӣ дарк намоянд.

Масалан, дар яке аз фаслҳо муаллифон таъсири зеҳни сунъӣ ба корхонаҳои хурду миёнаи Тоҷикистонро баррасӣ намуда, нишон медиҳанд, ки истифодаи зеҳни сунъӣ дар ин корхонаҳо метавонад маҳсулнокиро то 15-20% афзоиш диҳад, аммо ин раванд бо мушкилоти молиявӣ ва норасоии мутахассисон рӯ ба рӯ мешавад. Ин таҳлилҳо ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки на танҳо назария, балки вазъияти амалии кишварро низ дарк намоянд.

Инчунин, муаллифон маълумот дар бораи афзоиши талабот ба мутахассисони соҳаи технологияҳои иттилоотӣ дар Тоҷикистонро пешниҳод мекунанд: аз соли 2022 то 2024 талабот ба муҳандисони зеҳни сунъӣ ва таҳлилгарони додаҳо 35% афзоиш ёфтааст. Ин нишондиҳанда аҳамияти омодагии кадрҳо барои иқтисоди рақамиро, ки яке аз ҳадафҳои Консепсияи иқтисоди рақамӣ ва Стратегияи рушди зеҳни сунъӣмебошад, таъкид мекунад. Китоб ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки дурнамои касбии худро дар шароити тағйирёбии бозори меҳнат муайян намоянд ва барои иқтисоди рақамӣ омодагӣ бинанд.

Ғайр аз ин, китоб дорои феҳрасти адабиёти истифодашуда мебошад, ки ба донишҷӯён имкон медиҳад мавзӯъро боз ҳам амиқтар омӯзанд. Ин феҳрист манбаъҳои гуногун, аз ҷумла мақолаҳои илмӣ, китобҳо ва гузоришҳои оморӣ, ки аз ҷониби муаллифон истифода шудаанд, дар бар мегирад. Ин ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки ба омӯзиши мустақилонаи мавзӯъ машғул шаванд ва донишҳои худро васеъ намоянд.

Китоби дарсии «Иқтисоди меҳнат дар асри зеҳни сунъӣ» метавонад ҳамчун манбаи асосии таълимӣ дар донишгоҳҳо ва коллеҷҳои Тоҷикистон истифода шавад. Ин китоб барои донишҷӯёни ихтисосҳои иқтисодӣ, менеҷмент ва технологияҳои иттилоотӣ мувофиқ буда, ба онҳо имкон медиҳад, ки таъсири зеҳни сунъӣ ба бозори меҳнатро амиқ омӯзанд ва барои ояндаи касбии худ омодагӣ бинанд.

Масалан, муаллимон метавонанд аз маводи китоб барои ташкили дарсҳои амалӣ истифода баранд. Дар яке аз дарсҳо донишҷӯён метавонанд вазифаи таҳлили таъсири зеҳни сунъӣ ба як соҳаи мушаххаси иқтисодиёти Тоҷикистон, ба монанди кишоварзӣ ё саноат, гиранд. Ин гуна машқҳо ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки донишҳои назариявии худро дар амал татбиқ намоянд ва малакаҳои таҳлилиро инкишоф диҳанд.

Инчунин, китоб метавонад ҳамчун манбаи иттилоот барои навиштани корҳои илмӣ ва лоиҳаҳои донишҷӯён истифода шавад. Масалан, донишҷӯён метавонанд дар асоси маълумоти китоб тадқиқот оид ба таъсири зеҳни сунъӣ ба бекории ҷавонон дар Тоҷикистон анҷом диҳанд ва пешниҳодҳои худро барои ҳалли ин мушкилот пешниҳод намоянд.

Ғайр аз ин, китоб метавонад барои мутахассисони соҳаи иқтисод ва менеҷмент низ муфид бошад, зеро он маълумоти муосир ва таҳлилҳои амалиро дар бораи таъсири зеҳни сунъӣ ба бозори меҳнат пешниҳод мекунад. Масалан, менеҷерони корхонаҳо метавонанд аз китоб барои таҳияи стратегияҳои ҷорӣ намудани технологияҳои зеҳни сунъӣ дар корхонаҳои худ истифода баранд.

Китоби дарсии «Иқтисоди меҳнат дар асри зеҳни сунъӣ»-и Абдураҳмонов Қ.Х. ва Хушвахтзода Қ.Х. як манбаи муҳими таълимӣ барои донишҷӯёни Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон мебошад. Ин китоб на танҳо мавзӯи мураккаби таъсири зеҳни сунъиро ба иқтисоди меҳнат мавриди таҳлил қарор медиҳад, балки инчунин ба донишҷӯён имкон медиҳад, ки вазъияти воқеии бозори меҳнати Тоҷикистонро дарк намоянд.

Китоб дар заминаи Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» (2025-2030), Консепсияи иқтисоди рақамӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Стратегияи рушди зеҳни сунъӣдар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040 хеле муҳим арзёбӣ мегардад, зеро он ба омодагии кадрҳо барои шароити нави бозори меҳнат мусоидат мекунад. Бо вуҷуди баъзе камбудиҳо, аз қабили такрори маълумот ва набудани таҳлили масъалаҳои иҷтимоӣ, китоб мавзӯи муҳими муосирро дар бар мегирад ва барои донишҷӯён манбаи муфиди таълимӣ хоҳад буд.

Дар маҷмӯъ, ин китоб метавонад на танҳо дар раванди таълим, балки дар таҳияи сиёсати давлатӣ оид ба рушди бозори меҳнат низ истифода шавад. Масалан, маълумоти китоб метавонад барои таҳияи барномаҳои давлатӣ оид ба омӯзиши дубораи кормандон ва ҷорӣ намудани технологияҳои зеҳни сунъӣ дар корхонаҳои Тоҷикистон истифода шавад. Бо такмили баъзе ҷанбаҳои китоб, аз қабили илова намудани мисолҳои амалӣ ва таҳлили масъалаҳои гендерӣ, он метавонад боз ҳам муфидтар гардад ва ба рушди иқтисодиёти Тоҷикистон дар шароити рақамикунонӣ саҳми арзанда гузорад.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА —

директори Институти омӯзиши масъалаҳои

давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии

илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои фалсафа, профессор.

Ширин ҚУРБОНОВА –

сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих, профессор.

Дониёр САНГИНЗОДА —

муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои

давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои

Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.