Вазъи зиндагии инсонӣ дорои як қатор мушкилоти экологӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ мебошад. Аҳолӣ ва истеъмолот меафзояд ва ба ҳифзи муҳити атроф чандон аҳамият дода намешавад. Ин ба афзоиши истеҳсолот, партовгоҳҳои нав ва паст шудани сифати зиндагӣ оварда мерасонад. Ва барои аз байн бурдани чунин хатарҳо, СММ дар солҳои 70-80-уми асри гузашта, консепсияи рушди устувор - бидуни зарар ба наслҳои ояндаро ба тавсиб расонидааст.
Назарияи иқтисоди сабз
Иқтисоди сабз - иқтисодиётест, ки барои нигоҳ доштани некӯаҳволии ҷомеа тавассути истифодаи самараноки захираҳои табиӣ, инчунин таъмини баргардонидани маҳсулоти ниҳоӣ ба давраи истеҳсолот равона шудааст. Пеш аз ҳама, «Иқтисоди сабз» ба истифодаи иқтисодии ин захираҳое, ки ҳоло ба талафи (маъданӣ - нафту газ ва ангишт) дахл доранд ва истифодаи оқилонаи захираҳои бетараф ба назар мерасанд. Дар маркази иқтисоди сабз – ин технологияи тоза ё сабз ба ҳисоб меравад. Тибқи иттилои коршиносон, рушди «Иқтисоди сабз» ба кишварҳои ҷаҳон имкон медиҳад, ки буҳрони экологие, ки аллакай бисёре аз кишварҳои оламро фаро гирифтааст то андозае паст намояд.
Иқтисодиёти сабз ба мавзӯи асосии мубоҳиса барои дигар форумҳои муҳими байналхалқии сатҳи баланд дар оянда наздик мешавад. Ҳамин тариқ, масъалаҳои рушди "сабз" ҳамчун стратегияи рушди устувори минтақаи Осиё ва ҳавзаи уқёнуси Ором, махсусан истифодаи оқилонаи захираҳо, коҳиши карбон ва рушди устувори шаҳрҳо самтҳои калидӣ ба шумор меравад.
Се принсипи асоси иқтисодӣ сабз
- арзёбӣ ва нишон додани хадамоти табиӣ дар сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ;
- таъмини шуғл тавассути таъсиси ҷойҳои кории сабз ва таҳияи қарорҳои сиёсии мувофиқ;
- истифодаи механизмҳои бозор барои ноил шудан ба рушди устувор.
Дар айни замон, ҷомеа ба таври мухтасар ифодаи «Иқтисоди сабз» -ро мефаҳмонад. Баъзеҳо боварӣ доранд, ки ин бахшҳои нави иқтисодиёт табиати кишварро беҳтар мегардонанд. Дигарон ин изҳоротро ҳамчун технологияҳои навӣ, як намуди экосистемаҳо, ки барои расонидани кӯмак ба табиат офарида шудаанд, мефаҳманд. Ва баъзеҳо чунин мешуморанд, ки ин гузариш ба марҳилаи нави рушд аст, ки мақсади он фароҳам овардани шароити экологӣ мебошад.
Имрӯз, 40% инноватсияҳои ҷаҳонӣ азҳисобӣ «Иқтисоди сабз» буда, 20 фоизи онро нерӯи барқ ва самаранокии энергия, ки омили асосии иқтисоди сабз аст ташкил медиҳад. Нерӯи энергетикӣ на танҳо барои рақобатпазирӣ ва бехатарӣ, ҳамчун гармӣ ва сабук истифода мешавад ва барои 50 фоиз аз партовҳои ифлоскунанда ва 70 фоизи газҳои гармидиҳандаро паст менамояд. Яъне, сатҳи шиддатнокии энергетикӣ бо таркиби муҳити иқлими зист ва иқтисодиёти миллӣ муайян карда мешавад.
Модели пештараи иқтисодӣ захираҳои фарогирро ба хароҷоти зиёд оварда мерасонад ва самаранокии маҳсулотро коҳиш дода сабаби зиёд шудани хавфҳои экологӣ, норасоии экологӣ ва нобаробарии иҷтимоӣ гардида бӯҳронҳои давомдорӣ иқтисодиву молиявиро бабор меоварад. Ва дар ниҳоят идеяи модели нави «Иқтисоди сабз», ки дар он беҳбудии моддӣ аз таъмин рушди устувори ҷомеа мебошад, ташаккул меёбад
Ҳаёт ва рушди инсоният ба гузарондани «Иқтисоди сабз», яъне системаи амалиётҳои иқтисодӣ вобаста ба истеҳсол, тақсимот ва истеъмоли молу хизматрасониҳо, ки ба афзоиши некӯаҳволии инсонӣ, дар ҳоле, ки наслҳои ояндаро аз муҳити зисти худ намефаҳманд ба хатарҳо ё норасоии экологӣ дарозмуддат оварда мерасонанд.
Масъалаи тағйирёбии иқлим ва хатари таъсири манфии глобалӣ ва минтақавӣ баъзе мавзӯъҳои мухталифе дар ҷаҳон ба ҳисоб мераванд. Аҳамияти ин тадқиқот ва тадбирҳо барои мутобиқ шудан ба мушкилоти тағйирёбии иқлим мебошад. Объекти асосии тағйирёбии иқлим ин гузариш ба иқтисодиёти сабз ва манбаъҳои алтернативӣ мебошад.
Барои ноил шудан ба ин ҳадафҳо шароитҳои зерин баррасӣ карда мешавад: инҳоянд:
- Динамикаи иқтисодиёти сабз, самаранокии энергетикӣ ҳамчун воситаи мубориза бо тағирёбии иқлим.
- Таҳлили вазъияти миллӣ ва ҷаҳонӣ оид ба иқтисоди сабз ва тағйирёбии иқлим.
- Ҷустуҷӯи роҳҳои мутобиқкунӣ ба тағйирёбии иқлим ва механизмҳои рушди иқтисоди сабз.
- Гузариш ба манбаъҳои алтернативии энергия.
Иқтисодиёти сабз, ин иқтисодиётро беҳбуд мебахшад ва адолати иҷтимоиро дар ҳоли коҳиш додани хатарҳои экологӣ ва азхудкунии захираҳо барқарор менамояд.
Тағйирёбии иқлим самти маъмултарин ва оммавӣ аз 90% эҳтимолияти афзоиши омилҳои гармшавии антропогенӣ мебошад. Ҳамчунин, ин сабабҳо бо фаъолияти технологӣ ба назар мерасад: нақлиёт, саноат ва ғайра. Дар баланд бардоштани самаранокии энергетикӣ яке аз вазифаҳои муҳими рушди иҷтимоию иқтисодии давлат мебошад.
Мувофиқи баъзе маълумотҳо, бо мақсади таъмини гузариши мутақобила ба системаи нави иқтисодиёт, сармоягузорӣ ба иқтисоди "сабз" захираҳои солим бояд ҳар сол 2% -и маҷмӯи маҳсулоти ҷаҳониро дар бар гирад. Бинои сабз як қадам ба сӯи иқтисодиёти сабз аст. Амалияи байналмилалӣ бояд аҳамияти тағйироти иқлимро дар бар гирад.
Системаи ҷалби инвеститсияҳои сабз бояд инкишоф дода шавад ва бизнес ва ҷомеа бояд ба тағйирёбии иқлим ҷалб карда шавад. Ҷамъият бояд баланд бардоштани сатҳи таълимоти экологӣ ва фарҳангии аҳолӣ дар ҳама сатҳҳои системаи маориф, паҳн намудани ғояҳои рушди устувори экологиро таъмин намояд. Риояи такрорӣ ва такмил додани технологияи тамоми заминаи моддии соҳаҳои иҷтимоию иқтисодии зарур аст. Модернизатсияи технологӣ ҳаракати худро ба рушди энергетикӣ ва иқтисодиёт ва дар сатҳи макроиқтисодӣ, миллӣ ва ҷаҳонӣ равона мекунад. Рушди иқтисоди сабз бояд ягона роҳи ҳифзи муҳити атроф дар шароити муосир бошад, яъне нигоҳ доштани саломатии худ. Таҳияи барномаҳои ҳамкории байналмилалӣ ва минтақавӣ дар соҳаи ҳифзи муҳити зист зарур аст.
Кишварҳои пешрафтаи гузариш ба манбаъҳои алтернативии иқтисоди сабз
Кореяи ҷанубӣ
Ғояи рушди сабз дар ин ҷо як стратегияи миллӣ мебошад. Рушди сабз дар бахшҳои мухталиф: нақлиёт, манбаъҳои алтернативии оби тоза, коркарди партовҳо – технологияҳои нав истифода мешаванд. Инчунин кортҳои пардохти сабз мавриди таваҷҷуҳ ҳастанд, ки ба истифодаи молҳо бо шартҳои мусоид, ки бо навигариҳои экологӣ таҳия шудаанд, мусоидат мекунанд, сокинон дар корт холҳо ҷамъ мекунанд ва сипас онҳоро барои пардохти хадамоти коммуналӣ, хайрия ва ғайра сарф менамоянд.
ИМА
Солҳои 2000-ум дар Амрико барномаи ислоҳоти иқтисодии "Муомилаи нави сабз" вуҷуд дошт. Мақомот тасмим доранд, ки то соли 2030 ба мошинҳои барқӣ гузаранд ва соли 2050 карбогидридҳоро комилан тарк кунанд. Дар Амрико барномаи ихтиёрии тамғагузорӣ низ мавҷуд аст. Он барои омӯхтани самаранокии энергетикии ҳама гуна маҳсулот ё хидмат истифода мешавад.
Чин
Дар Чин зиёда аз 20% қувваи барқ аз манбаъҳои барқароршаванда ба даст оварда мешавад. Маблағгузории давлат ба ингуна энергия аз сармоягузориҳои Амрико ва Иттиҳоди Аврупо зиёдтар аст. Чин 40% бозори содироти панелҳои офтобӣ ва 20% турбинаҳои бодиро руи даст дорад.
Олмон
Ин кишвар яке аз аввалинҳо шуда пас аз фоҷеаи Фукусима дар соли 2011 барномаи миллии "Гардиши энергетикӣ" -ро ҷорӣ кард. 40% қувваи барқи кишварро манбаъҳои сабз истеҳсол мекунанд (пеш аз ҳама энергияи бод). То соли 2022, Олмон мехоҳад аз нерӯгоҳҳои атомӣ ва то соли 2038 аз воридоти ангишт даст кашад.
Шветсия
Ин кишвар бо муносибати худ ба партов шинохта шудааст. Дар Шветсия 50% партовҳо такроран коркард карда мешаванд ва 49% барои сӯзонидани биоэнергетика сӯзонида мешавад. Барои ба даст овардани бештар аз он, онҳо ҳар сол аз Норвегия ва Бритониё 1,5 миллион тонна партовҳоро ворид мекунанд. Мақомот мегӯянд, ки ин кишвар ба зудӣ комилан аз нафт, ангишт, газ ва энержии ҳастаӣ даст мекашад.
Швейтсария
Дар ин кишвар, беш аз 55% эҳтиёҷоти нерӯи барқ аз ҳисоби гидроэнергетика пӯшонида мешавад. То соли 2050 онҳо нақша доранд, ки истеъмоли захираҳои табииро ба сатҳи таҷдидшаванда коҳиш диҳанд ва «хатари экологӣ» -ро ба сатҳи миёнаи сайёра коҳиш диҳанд.
Русия
Нерӯгоҳи барқи обии Саяно - Шушенская аз рӯи иқтидори муқарраршуда дар Русия бузургтарин нерӯгоҳ аст. Дар дарёи Енисей ҷойгир аст.
Рушди иқтисодиёти сабз дар Федератсияи Россия нисбат ба дигар давлатҳо суст аст. Кишвар ба ашёи хом вобастагӣ дорад. Аммо, Русияро метавон дар соҳаи гидроэнергетика пешсаф номид. Зиёда аз дусад нерӯгоҳҳои обии дарёӣ то 20% тамоми нерӯи барқро тавлид мекунанд.
Нақши Тоҷикистон дар ҳалли мушкилоти тағйирёбии иқлим ва энергияи тоза
Бо шарофати энергетикаи обӣ кишвар партови газҳои гулхонавии Тоҷикистон ҳам дар маҷмӯъ ва ҳам ба ҳар сари аҳолӣ дар Осиёи Марказӣ ва дар ҷаҳон яке аз нишондиҳандаҳои пасттарин мебошд.
Тоҷикистон маркази калони яхбандии муосир дар Осиёи Марказӣ маҳсуб меёбад ва пиряхҳое, ки дар қаламрави он қарор доранд, на танҳо анборҳои об, балки танзимкунандаи шоридани оби дарёҳо ва иқлим мебошанд. Пиряхҳо ва барфҳои доимии Тоҷикистон сарчашмаи асосии таъмини оби дарёҳои ҳавзаи баҳри Арал мебошанд. Ҳар сол обшавии захираҳои барфию яхӣ якчанд километр мукааб оби софу ширин медиҳад.
Дигар ҷанбаи муҳими тағйирёбии глобалии иқлим, ин таъсири он ба захираҳои оби ширини ҷаҳон мебошад. Маълум аст, ки об - захираи ивазнашаванда, дорои аҳамияти асосӣ ҷиҳати рушди устувор, нигоҳдории ҳаёт дар сайёра, таъмини саломатӣ ва некўаҳволии аҳолии ҷаҳон мебошад. Ҳоло дар шароити тағйирёбии иқлим дар хушкӣ, махсусан дар ноҳияҳои хушку камбориши сайёра, масъалаи обтаъминкунии аҳолӣ ва рушди бахшҳои иқтисодиёт, ки ба захираҳои оби ширин вобаста аст, бисёр шадид меистад. Ташвишовар он аст, ки захираҳои оби ширин кам шуда, сифати он паст мегардад.
Ба гуфти муовини котиби генералии СММ: «Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо ин ташаббусаш дарро барои ҳалли масъалаҳои муҳими ҳамкориҳои байналхалқӣ дар соҳаи захираҳои об васеъ кушод, ки он минбаъд чун қувваи ҳаракатдиҳандаи рушди устувор дар рафъи камбизоатӣ хизмат мекунад».¹ Аз Иҷлосияи 72-юми Маҷмаи умумии СММ ба муносибати оғози Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028” 22 марти соли 2018 СММ. ш. Ню-Йорк ИМА
Cоли 2019 дар Тоҷикистон 20 миллиарду 676,2 миллион киловат соат нерӯи барқ истеҳсол шудааст ва баръакси тамоми кишварҳои минтақа 98 дарсади нирӯи барқи кишвар аз нерӯгоҳҳои барқи обӣ ҳосил мешавад, ки “энергияи сабз” ба ҳисоб меравад.
Пешвои Миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёми солона моҳи декабри порсол ҳамчун манбаи барқароршавандаи энергия барои рушди оянда муҳим арзёбӣ карда буданд. Аз ҷумла, таъкид карданд, ки ба кор андохтани нерӯгоҳи барқи обии “Роғун” Тоҷикистонро ба яке аз кишварҳои пештози “энергияи сабз” дар ҷаҳон табдил медиҳад.
Дар Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2030, ки ҳадафи чорумаш саноатӣ кардани кишвар аст, “диверсификатсияи иқтидорҳои низоми электроэнергетикаи ҷумҳурӣ тавассути зиёд кардани иқтидори дигар манбаъҳои энергия, аз ҷумла ангишт, нафту газ ва манбаъҳои барқароршавандаи энергия (нерӯи офтоб, бод, биологӣ...) дар ҳаҷми на камтар аз 10%” пешбинӣ шудааст.
Аз рӯи иқтидори гидроэнергетикӣ Тоҷикистон дорои захираҳои бузурги энергия дар ҳаҷми солона 527 млрд. кВт соат нирӯи барқ буда, бо ин зарфият дар ҷаҳон ҷои 1-умро ишғол менамояд Иқтидори барқии обии Тоҷикистон дар ҷаҳон ҷойи 8-умро пас аз Хитой, Руссия, ИМА, Бразилия, Заир, Ҳиндустон ва Канада ишғол менамояд. 95 % асоси барқи Тоҷикистонро аз об истеҳсол карда мешавад
Дар ҳамаи дарёҳои мамлакат зиёда аз 350 адад НБО-ҳо мавҷуданд, ки мисоли аёнии зарфиятҳои бузурги энергияи таҷдидшавандаи Тоҷикистон мебошанд. Аз ин лиҳоз Тоҷикистон дар барномаи СММ оид ба «Энергияи устувор барои ҳама» ҳамчун давлати пилотӣ пазируфта шудааст.
Дар баробари он, ки дарёҳои Тоҷикистон асоси иқтидори гидроэнергетикии кишварро ташкил медиҳанд, яке аз хусусиятҳои он дар ин аст, ки оби ҳамаи дарёҳо мувофиқи стандартҳои ҷаҳонӣ ҳамчун оби ошомиданӣ эътироф шудаанд. Аз ин сабаб бо ташаббус ва ибтикори Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Маҷмаи Умумии СММ соли 2003 "Соли байналмилалии оби тоза", солҳои 2005-2015 ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал "Об барои ҳаёт", соли 2013 ҳамчун "Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об" ва ниҳоят солҳои 2018-2028 ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал "Об барои рушди устувор" эълон карда шуданд.
Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, 2018-2028” бо ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба масъалаҳои ҷаҳонии об баҳри раҳоӣ додани аҳолии сайёра аз хатарҳои экологӣ ва буҳрони озуқаворӣ такони бузурге бахшида метавонад.
Воридоти гази гулхонаӣ дар атмосфераи Замин дар натиҷаи сӯхтанӣ ангиштсанг, нафт ва газ. Ҳамзамон 80% энергияи аз ҷониби инсон қабулшаванда аз ин намуди сӯзишворӣ истеҳсол карда мешавад. Истифодаи онҳо ба ҷамъоварии партовҳои зараровар, ки ба гармшавии глобалӣ мусоидат мекунанд ва ба саломатии инсонҳо осеб мерасонанд. Зиёда аз 70% аҳолии ҷаҳон дар шаҳрҳо зиндагӣ мекунанд. Истеҳсолоти сеюми захираҳои ҷаҳониро истеъмол мекунанд. Истеъмоли энергия дар Шаҳрҳо - 75% ро ташкил медиҳад. Барои тағйир додани чунин вазъият, мо бояд гузариш ба энергияи тоза дар асоси "партовҳои сифрӣ" кӯшиш намоем. Барои ноил шудан ба энергияи тоза, технологияҳои навин зарур аст ва механизмҳо бояд таъсис дода шаванд, ки ҳавасмандгардонии энергияи таҷдидшаванда рушд намояд.
Дар ҳоли ҳозир агар мо бо ақлу дониш ва таҷрибаву пешгоми дар самти баланд бардоштани иқтисодиёти миллӣ ва кам кардани хатарҳои экологӣ, ки дар оянда боиси нобудии набототу ҳайвонот ва мушкилотҳои умдаи башари мегардад чораҷӯӣ ва тадбирандешӣ накунем дер хоҳад шуд ва насли башар дар иҳотаи буҳронҳои марговари иқтисодиву иҷтимои ва умдатан экологиву сиёсӣ мегардад ва ҳатто ба нобудии сайёраи замин оварда мерасонад. Роҳи халосӣ аз ин бӯҳрони ҷаҳонӣ дар тамоми ҷаҳон ин самтҳои пешниҳодшуда аз ҷониби коршиносон – ин гузаштан ба иқтисодиёти сабз фаъолиятест, ки ба беҳтар шудани сифати ҳаёти инсон оварда мерасонад.
Ашуров Маъруф, корманди Институт
