Равобити адабӣ бахше аз муносиботи байналмилалӣ буда, ҳамчун василаи неруи нарм ҷиҳати огаҳӣ пайдо намудан аз адабиёт, фарҳанг, ашъор ва осори адабӣ миёни миллатҳо маҳсуб меёбад. Бозтоби адабиёти форс-тоҷик аз адабиёти араб мавзўи доманадорест, ки пайваста дар ҷараён буда, аз асрҳои пеш то замони мо густариш ёфта истодааст. Таъсирпазирии ин ду адабиёт нишон аз ҳамбастагӣ ва пос доштани фарҳангу адаби ҳамдигар мебошад ва то имрўз арабҳо аз намояндагони барҷастаи адабиёти тоҷику форс хуб истиқбол менамоянд ва ашъору осори мондагори онҳоро арҷгузорӣ намуда, дар мадди назари хонандагони мамолики хеш гузоштаанд.
Дар натиҷаи мутолеаи ашъори шоирони форсу тоҷик метавон ба хулосае омад, ки бузургони илму адаби мо на фақат ба забони арабӣ шеър эҷод кардаанд, балки дар натиҷаи таъсирпазирии шоирони араб бо фаҳми алоҳида аз маънии ашъори шуарои араб бо забони тоҷикӣ шеър низ меофаридаанд, ки ин навъи санъатро иқтибосу тазмин меноманд. Илова бар ин дар асрҳои аввали рушди адабиёти форс-тоҷик шоирон дар васфи подшоҳон ба забони тоҷикиву арабӣ шеър гуфтаанд, ки мисоли ин гуфтаҳо Робияи Балхӣ, Маҳмуди Варроқи Ҳиравӣ ва Муҳаммад ибни Васиф шуда метавонанд. Ва аввалин шеъри форсие, ки рўи коѓаз омадааст аз Муҳаммад ибни Васиф буда, пас аз он, ки Яъқуби Лайси Саффорӣ (867-879 м.) хавориҷро шикаст дод, шоирон ба расми замона шеър ба арабӣ дар ситоиши ў суруданд. Яъқуб гуфт: «Чизе, ки ман дарнаёбам, чаро бояд гуфт?». Дар ин ҳангом Муҳаммад ибни Васиф ўро ба забони форсӣ ситоиш кард ва он чунин мебошад [17, 209]:
Эй амире, ки амирони ҷаҳон хосаву ом,
Бандаву чокару мавлою сагбанду ѓулом.
Азалӣ хатте дар лавҳ, ки «мулке бидиҳед,
Ба Аби Юсуфи Яъқуб бин ал-Лайси ҳумом!»
Як қатор шарқшиносон ва адабиётшиносони халқҳои гуногун перомуни таъсири адабиёти арабӣ ба адабиёти форс-тоҷик аз қабили Э. Браун, А. Арберри, Е. Э. Бертельс, И. Ю. Крачковский, Шиблии Нуъмонӣ, Бадеъуззамон Фурўзонфар, Маликушшуаро Баҳор, Ҳанно ал-Фахурӣ, Абдулҳусайн Зарринкўб, Сайид Нафисӣ, Забеҳуллоҳи Сафо, А. Мирзоев, Х. Мирзозода, А. Абдуллоев, Ш. Ҳусейнзода, Х. Шарипов, Т. Мардонӣ, А. Абдусаттор, Н. Зоҳидӣ, У. Ѓаффорова, Ваҳид Сабзиёнпур, Исо Алӣ Окуб ва як қатор муҳаққиқони ҷавон таҳқиқоти назаррас анҷом додаанд. Агар қисме аз ин донишмандон ба таҳқиқу пажуҳиши таъсири мутақобилаи ин ду адабиёт пардохта бошанд, қисмати дигарашон ба таври умум атрофи ин ду адаби бузург ибрози андеша намудаанд.
Азбаски пажуҳишҳои Умари Хайём дар ҷаҳони муосири араб ҳадафи аслии ин мақола аст, мавзӯи пажуҳишҳои Хайём дар Ғарб ва манотиқи дигари ҷаҳон наметавонад мавриди баҳсу баррасиҳои ин мақола бошад. Аммо ба далели аҳамияти фавқулоддаи мавзуъ аз як тараф ва иртиботи Хайёмшиносӣ дар олами араб ва Хайёмшиносӣ дар Ѓарб зарур аст, ки ба ин масъала мухтасар сухан ронем.
Зиёда аз 150 сол мешавад, ки аврупоиҳо бо Хайём ва осори ӯ ошно мешбошанд. Дар ин муддати нисбатан тӯлонӣ Хайём ва рубоиёти ӯ бо кумаки аврупоиҳо шуҳрат пайдо кардааст. Ҳаҷми корҳои таҳқиқотӣ оид ба Хайём дар Ғарб ба дараҷае афзудааст, ки ба қавли профессор Ф. Бодемштедт, олими хайёмшиноси олмонӣ, агар мо онҳоро ҷамъоварӣ кунем, умри мо басанда нахоҳад буд [3, 230]. Дар Аврупо соли 1700-уми милодӣ Томас Ҳейд дар тарҷумаи рубоиёти Хайём қадами аввал гузошт. Аммо ками дар кам ба он эътибор медоданд [5, 340].
Дар соли 1857 Гарчин Д. низ чанд мисраи Хайёмро тарҷума кард [20, 28], вале боз ҳам таъсире надошт. Аммо касе, ки Хайёмро маъруф ва маҳбуби мардуми Ғарб кардааст, ба ҷуз Эдвард Фитзҷералди англис касе набуд. Соли 1858 Фитзҷералд рубоиёи Хайёмро дар як китоби алоҳида бо тафсири шоирона ва озод ба забони англисӣ таҳия намуд.
Нуфузи Хайём дар Аврупо тадриҷан меафзояд ва то ба ҷое расидааст, ки танҳо тарҷумаи Фитзҷералд беш аз 300 маротиба дар шаклҳои гуногун нашр шудааст [21, 12]. Холо Хайём дар қатори шоирони бузурге чун Гомер, Шекспир, Данте ва Гёте дохил шудааст ва рубоиёти Хайём ба тамоми забонҳои ҷаҳон тарҷума ва нашр шудаанд [19, 48].
Ба даст овардани маълумоти дақиқтар дар бораи таъсири Хайём ва андешаҳои ӯ ба мардуми Ғарб вақт ва пажуҳиши алоҳидаро талаб мекунад. Аммо дар бузургӣ ва фарогирии ин таъсир басанда аст, ки бузургон аз қабили Фитзҷералд, Томас Ҳейд, Гарсин дю Тасси, Николас, Кристиансен, Вопке, Браун, Арбери, Жуковски, Пиер Паскал, Эрнест Ренан ва муҳаққиқони бешумори дигар қисмате аз умри худро барои инъикос, пажуҳиш ва таблиғи ғояҳои Хайём сарф кардаанд.
Шӯҳрат ва нуфузи Хайём дар Ғарб танҳо дар шеъру адаб набуд. Доираи ин таъсир ва нуфуз ба дигар бахшҳо низ расидааст, андешаҳои Хайём дар мавзуъҳое чун санъати Ғарб, рассомӣ, мусиқӣ, суруд, кино, театр ва драма низ таъсир расонидааст. Масалан, соли 1916 коргардони маъруфи амрикоӣ В. Гриффитс тасмим гирифт, ки аз мавзуъҳои бархе аз рубоиёҳои Хайём филме бисозад [10, 1-12].
Аҷиб нест, ки ѓарбиён Хайёмро “Султони хирад” меноманд ва ба номи ў дар Аврупову Амрико нишастҳо ва маҳфилҳои гуногун таъсис медиҳанд.
Пеш аз он ки дар бораи ҳузури барҷастаи Хайём дар ҷаҳони муосири араб ва таъсири ӯ ба ҷанбаҳои мухталифи фарҳангӣ, иҷтимоӣ, ҳунарӣ ва адабии арабҳои муосир сухан ронем, бояд дар бораи Хайём дар ҷаҳони араб ба таври куллӣ баҳс кунем, то заминаеро барои баррасии Хайём дар ҷаҳони муосири араб гузорем. Аз ин рӯ, дар ин бахш масоил аз қабили эҷодиёти Хайём ба забони арабӣ, таъсири Хайём дар шеър ва адабиёти араб, ашъори арабии Хайём ва монанди инҳо мавриди баррасӣ қарор мегирад. Зебоии ин асар дар он аст, ки ин гуна баҳсҳо робитаи мутақобилаи Хайём ва адабиёти арабро бо эҳтиром ба заминаи таърихӣ равшан мегардонад.
Бо тақозои замон Умари Хайём низ мисли дигар бузургони илму адаб дар ин сарзамин ё дигар сарзаминҳои шарқӣ маҷбур шуд, ки забони арабиро омӯзад, то тавонист, ки бо навиштан ба ин забон мувофиқи расму русуми он замон бозёфтҳои худро дар ҳама ҷо пазируфта намояд. Ин аст он чизе, ки дар бахши қобили таваҷҷуҳи осори ӯ мушоҳида мешавад [12, 30]. Ӯ ба далели заковати бузургаш дар омўзиши забони арабӣ ва аз худ кардани қоидаҳои он ба ягон мушкилӣ дучор намешуд. Ҳарчанд ҳадафи ў аз омўзиши забони арабӣ адиб, шоир, нависанда ва муаррих шудан набуд [11, 2], вай мувофиқи одати замон забон ва адабиёти арабиро ба дараҷаи баланд омўхт. Ривоёти сершумор, аз ҷумла ривоятҳои Байҳақӣ, Низомии Арӯзӣ ва Замахшарӣ ин масъаларо таъйид мекунанд. Пас, шаке нест, ки Хайём дар донистани забон ва адаби комили арабӣ истеъдоди бемисл дошт [1, 45]. Дар мавриди маҳорати Хайём дар донистани забони арабӣ ва нозукиҳои адабиёти араб баҳси Ҷоруллоҳи Замахшарӣ басанда аст. Ин баҳс дар Марв сурат гирифт ва мавзуи баҳс ин буд, ки чӣ гуна Хайём аз ашъори Абулъалои Маъаррӣ шоири араб қироат мекунад.
Замахшарӣ дар рисолаи худ «Аз-зоҷиру ли-с-сиғор фи муъоризати-л-кибор» достони ин баҳсро ба таври муфассал нақл карда, онро далели салоҳият ва маҳорати ӯ дар адаби арабӣ медонад. Аммо ӯ фазилат ва тавоноии Хайёмро дар забон ва адабиёти араб эътироф намуда, ба шогирдонаш тавсия мекунад, ки осори Хайёмро мутолиа кунанд [12, 75].
Аз Хайём ҳудуди 17 то 25 байти ашъори арабӣ боқи мондааст [2, 17]. Китобҳо ба монанди “Харидату-л-қаср”-и Ибни Имоди Исфаҳонӣ ва идомаи «Савонеҳу-л-ҳикмат»-и Ғазанфари Табрезӣ ва «Таърихул-ҳикма ал-Қифтӣ» қадимтарин сарчашмаҳои ривояти ашъори арабии Хайём ҳастанд. Ахиран донишманди шодравон Муҳаммади Тоқӣ аз ашъори арабии Хайём аз «Атима-т-ат-татимма» ёздаҳ байти дигарро нишон медиҳад [4, 95].
Даштӣ мегўяд: Бархе аз муҳаққиқон шояд ба Хайём нисбат додани ин ашъор шак кунанд. Аммо чун далеле надоранд ва далеле нест, ки аз Хайём набошанд ва аз он ки соҳиби дигаре барои онҳо пайдо нашудааст, ба хусус, ки се муаррихи наздик ба замони Хайём дар бораи онҳо хабар додаанд пас аз Хайём аст. Аз ин рӯ, илоҷе нест, ки онҳоро ҳамчун ашъори арабии Хайём напазирем [4, 19].
Тадқиқоти расоили “Ихвон ас-сафо” нишон медихад, ки ин навиштаҳо аз ҷиҳати услуби баён ва мулоҳиза ба баъзе осори Хайём ба таври тааҷҷубовар шабоҳат доранд. Махсусан, рисолаҳои «Тазод дар олам» ва «Кавн ва таклиф» якхела ва як маънӣ доранд. Чунин ба назар мерасад, ки Хайём дар ин тоифаҳо зери таъсири ин рисолаҳо қарор гирифтааст. Аммо ин шабоҳатҳо чунонанд, ки фарқ кардани онҳо қариб душвор аст.
Дар гузоришҳои матнҳои бостонии марбут ба ҳаёт ва фаъолияти Хайём чизе ба таври равшан нишон дода нашудааст, ки Хайём аз шоирону нависандагони араби пеш аз худ таъсир пазируфтааст. Аммо дар ин матнҳо нишонаҳое ба назар мерасанд, ки аз маҳорати донистани забон ва адабиёти араби Хайём ва аз вазъи шеъру адаб ва шоирони араби пеш аз ў огоҳӣ доштани Хайём дарак медиҳад. Масалан, Абулҳасани Байҳақӣ, муаллифи асари мукаммали «Савон-ул-ҳикма» бо ҳамроҳии падараш ба ҳузури Хайём омада, дар посух ба суол дар бораи табиат ва тафсири як байте аз ашъори достони Абӯтамом ба ҳузури Хайём меафтад. Ин достон аз дониши Хайём дар бораи достони Абӯтамом нишон медиҳад ва ин достон ҳамон достоне, ки баргузидаи ашъори шоирони бузурги араб то замони Абўтамом будааст [12, 73].
Чунин ба назар мерасад, ки Хайём аз шоироне чун Абумуҳаҷҷани Сафкӣ, Башор ибни Бурд, Абулатоҳайя, Абунувос ва Ибни Румӣ маълумоти фаровоне доштааст ва шояд баъзе мавзуъҳои ашъори худро аз онҳо тазмин карда бошад, аз ҷумла аз Абулатоҳия [24, 27]. Фурӯғӣ низ ин ақидаро тасдиқ кардааст. Эдвард Браун даврони Хайёмро дар донишу маърифат нисбат ба дигар давру замоне дурахшонтар медонад [23, 2-4].
Ба ғайр аз инҳо Абулъалои Маъаррӣ шояд ягона шоири бузурги арабест, ки афкор ва ашъори Хайём то андозае зери таъсири он мондааст. Азбаски ин масъала айни таваҷҷуҳ аст, ба таври муфассал мавриди баррасӣ қарор додаем. Достони ошноӣ ва шинохти Хайём бо Абулъалои Маъаррӣ ва афкору ашъори ў чи гунае, ки дар боло гуфта гузаштем бештар аз ҷониби Ҷоруллоҳи Замахшарӣ гуфта шудааст [16].
Аз нигоҳи маънӣ ва сохтор рубоиёти Умари Хайём ба рубоиёти Абулъалои Маъаррӣ хеле наздикӣ дорад. Хайём дар баъзе ашъораш ба форсӣ ва арабӣ то андозае зери таъсири Абулъало қарор гирифтааст.
Албатта, касе дар ягон ҷо нагуфта бошад, ки Хайём ва Абулъалои Маъаррӣ бо ҳам вохӯрданд. Аммо достони баҳси Замахшарӣ бо Хайём шакеро намегузорад, ки Хайём бо ҳаёт, осор ва ашъори Абулъалои Маъаррӣ ошноӣ доштааст. Ӯ сабки шоирӣ ва равиши фикрии худро доштааст [5, 108].
Бо тавзеҳоти боло метавон пазируфт, ки Хайём аз афкор ва ашъори Абулъало Маъаррӣ то андозае таъсир гузоштааст. Албатта, таъсири файласуфи хирадманд ё шоири бузург бар гузаштагонаш мақом ва шаъну шарафи ўро паст намекунад. Балки он саховатмандӣ, хоксорӣ ва дарки ӯ аз захираҳо ва неъматҳои гаронбаҳои замони гузаштаро баён мекунад, ки бояд истифода шавад ва Хайём чунин кардааст, хоҳ ин андеша бозмонда аз Шаҳиди Балхӣ бошад, хоҳ Абумуҳоҷини Сафқӣ, хоҳ Абулъалои Маъаррӣ ва хоҳ Ибни Сино ва китоби «Шифо»-и ӯ [7, 45].
Таъсири Хайём ба адабиёти араб ва шоирони маъруфи он мавзуест, ки бисёриҳо дар бораи он бовар доранд ва баҳс ва далелҳо пешниҳод кардаанд [1, 159]. Аммо дар ин баҳсҳо Абулъалои Маъаррӣ мақоми хосса дорад. Зеро Хайём аз афкори фалсафӣ ва сабки шоирии Маъаррӣ илҳом гирифта буд ва Маъаррӣ дар баёни ҳақиқат ва мубориза бо урфу одатҳои ботил ва мардонагӣ ва ҷасорат нишон додааст [6, 127].
Ба ҳамин сабабҳои зикршуда, як гурўҳи бузурги донишмандони муосир дар олами муосири араб дар бораи Хайём ва таъсири ў ба Маъаррӣ пажўҳиш анҷом додаанд.
Гурўҳи дигар бар ин боваранд, ки Хайём бо тамоми донишу огоҳии худ эҳтиёҷе надошт, ки зери таъсири Абулъало ва амсоли ў қарор гирифта бошад [14, 39].
Номи олим, мутафаккир ва шоири бузургу забардасти форсу тоҷик Умари Хайём ҳанўз дар асрҳои миёна дар доираҳои илмиву адабии арабҳо маълуму машҳур будааст. Дар асрҳои миёна арабҳо Хайёмро бештар ҳамчун файласуф ва олими риёзӣ медонистанд. Танҳо дар доираи маҳдуди аҳли адаб ўро чун шоир мешинохтанд. Дар он замон бо рубоиёти форсӣ-тоҷикии ў фақат он арабҳое ошно буданд, ки ба забон, адабиёт ва шеъри форсӣ-тоҷикӣ иттилоъ доштанд. Аз ин рў, Хайём дар ибтидои асри бист аз тарафи оммаи васеи хонандагони араб ҳамчун устоди барҷастаи назми фалсафӣ дувумбора кашф карда шудааст. Ба тавассути тарҷумаҳо рубоиёти тоҷикии Хайём дар саросари сарзамини Шарқи Араб соҳиби шуҳрату овозаи тоза гардиданд. Имрўз дар хонаи қариб ҳар як араби бомаърифат дар қатори дигар китобҳо албатта маҷмўаи рубоиёти Хайёмро вохўрдан мумкин аст. Ба бисёр кўчаҳову майдонҳо, боғҳову гулгаштҳо, кинохонаву меҳмонхонаҳои пойтахт ва шаҳрҳои калони мамлакатҳои араб номи ин шоири бузург гузошта шудааст. Наққошону хаттотони араб мисраъҳо ва байтҳои рубоиёти Хайём ва фикрҳои ҳакимонаи ўро басе зебо кашида, бо онҳо дохил ва беруни биноҳову манзилҳоро ороиш медиҳанд.
Масъалаи таърихи омўзиши ҷараёни зиндагию фаъолияти эҷодии Умари Хайём ва тарҷумаҳои рубоиёти ў берун аз мамлакати мо, алалхсус дар Шарқи Араб, мутаассифона, чи дар шарқшиносии советӣ ва чи дар хориҷӣ то ҳол мавриди тадқиқи мукаммал қарор нагирифтааст.
Нахустин мутарҷими рубоиёти Хайём ба забони арабӣ шоири машҳури араб Вадиъ ал-Бустонӣ мебошад, ки ў ҳанўз соли 1912 тарҷумаҳои худро нашр карда буд. Аммо ў, мувофиқи эътирофи шахсиаш, забони форсиро намедонист ва тарҷумаҳояш ба тарҷумаҳои франсавӣ ва англисӣ, хусусан тарҷумаҳои Фитсчералд, асос ёфтаанд. Фарқияти тарҷумаҳои Вадиъ ал-Бустонӣ аз дигар тарҷумаҳо дар он аст, ки ў чор мисраи рубоиро дар қолаби ғайриоддии шеъри ҳафтмисрагӣ гунҷонида, онро на«рубоиёт», балки «Субоиёт» (шеъри ҳафтмисрагӣ) номидааст. Ў ҳамагӣ ҳаштод рубоиро тарҷума карда, чилтоӣ ба ду қисм тақсим намуда «нашиди якум» ва «нашиди дуюм» номидааст. Ба ҳар як «субоӣ» мувофиқи мазмунаш номи махсус гузошта шудааст. Тарзи қофиябандӣ низ дар субоиёт хеле ҷолиби диққат мебошад; се мисраи аввали субоӣ бо як қофия ва дутои минбаъда бо дигар қофия омадаанд. Мисраи пеш аз охир бо ягон мисраи субоӣ ҳамқофия намебошад, вале мисраҳои охирини субоӣ бо мисраъҳои охирини дигар субоиҳо ҳамқофияанд.
Лекин хизмати бузург ва шоёни мутарҷим дар он аст, ки ў аввалин шуда, оммаи васеи хонандагони муосири арабро бо Хайём ва рубоиёти ў ошно кард ва ба ҳаракати омўзиши Умари Хайём, ки пас аз ў дар адабиётшиносии араб сар зад ва хеле ривоҷу равнақ ёфт, замина гузошт [18, 115].
Устод Тоҷиддин Мардонӣ арабшиноси машҳури тоҷик дар китоби “Саҳифаҳое аз равобити адабии арабу аҷам” инчунин номи якчанд мутарҷимони арабро, ки дар тарҷумаи арабии рубоиёти Умари Хайём саҳм доштаанд зикр менамоянд. Дар ҳақиқат, баъд аз Вадиъ ал-Бустонӣ дар адабиёти араб як гурўҳ мутарҷимони болаёқате зуҳур намуданд, ки дар кори тарҷума, нашр ва паҳн кардани рубоиёти Хайём дар кишварҳои араб саҳми арзандаи худро гузоштанд. Дар байни онҳо ҳам номҳои шоирон ва адибони шуҳратманди муосири араб ва ҳам ҷавонони боистеъдодро, ки пой ба арсаи эҷод ниҳодаанд, дидан мумкин аст: Муҳаммад ас-Сибоқ, Ҷамил Сидқӣ аз-Заҳовӣ, Аҳмад Софӣ ан-Наҷафӣ, Аҳмад Ҳомид ас-Сарроф, Алӣ Маҳмуд Таҳа, Аҳмад Закӣ Абу Шодӣ, Иброҳим Абдулқодир ал-Мозинӣ, Абдураҳмон Шукрӣ, Абдулҳақ Фозил, Нозик ал- Малоика, Иброҳим ал-Ариза, Аҳмад Ромӣ ва дигарон. Бисёр адабиётшиносони муосири араб оид ба Хайём ва рубоиёти ў рисолаҳои тадқиқотӣ навиштанд. Воқеан, яке аз адабиётшиносони мисрӣ профессор Абдулмунъим Талима чунин мешуморад, ки рубоиёти Умари Хайём ба авҷ гирифтани ҳаракати романтизм дар адабиёти имрўзаи араб алоқамандии зич ва муносибати бевосита дорад ва ҳеҷ як намояндаи ин ҳаракатро дучор шудан мумкин нест, ки бо рубоиёт ягон муносибат надошта бошад ва ё аз он мутаассир нагардида бошад [18, 117].
Баъзе мутарҷимони номбурда ҳангоми тарҷумаи рубоиёт аз асли форсӣ-тоҷикӣ истифода мебурдаанд, баъзеашон ба тарҷумаҳои аврупоӣ такя мекарданд. Яке дар шакли шеър, дигаре бо наср ва ё насри мусаҷҷаъ тарҷума мекарданд.
Аҳмад Закӣ Абу Шодӣ рубоиётро аз рўи тарҷумаҳои англисӣ ба забони арабӣ гардонда дар «Аполон» ном ассотсиасияи адабии Миср нашр кардааст. Гарчанде муаллифи сарсухани тарҷумаҳои ў адабиётшиноси урдунӣ Рокси ал-Азизӣ ба ин кор баҳои муболиғаомез медиҳад, бояд гуфт, ки тарҷима мазмун ва ғояҳои аслии рубоиёти Хайёмро дуруст ва пурра ифода наменамояд.
Шоири ироқӣ Ҷамил Сидқӣ аз-Заҳовӣ яксаду сӣ рубоии Хайёмро, ки ба ў бештар писанд омадаанд, интихоб намуда, бо назму наср ба арабӣ тарҷума кардааст ва дар вақти чоп асли тоҷикии ҳар як рубоиро баробари тарҷумаҳо ҷой додааст. Яке аз шоирони лирики маъруфи Миср Аҳмад Ромӣ рубоиётро бевосита аз асли форсӣ-тоҷикӣ тарҷума карда, нахустин бор тобистони сои 1924 чоп кунондааст. Аҳмад Ромӣ ҳамчун мухлиси вафодори адабиёти классикии форсу тоҷик ва дўстдору донандаи эҷодиёти Хайём эътирофу шуҳрат ёфтааст. Маҳз ҳамин меҳру муҳаббат нисбат ба Хайём боиси он шудааст, ки Аҳмад Ромӣ барои омўхтани забони форсӣ дар Париж ба мактаби забонҳои шарқӣ дохил шуда, онро бо мувафаққият ба итмом расонд. Рубоиёти Хайём дар тарҷумаи Аҳмад Ромӣ аз тарафи Риёз ас-Сумботӣ ба оҳанг дароварда шуд ва онро мутрибаи машҳури олами араб Умм Кулсум месароид. Барои тарҷумаҳои Рубоиёти Хайём комитети давлатии Миср Аҳмад Ромиро сазовори ҷоизаи олӣ гардонд. Аҳмад Ромӣ, кўшиш намудааст, ки ҳангоми тарҷума шакли асли рубоиро нигаҳ дорад, яъне мисраъҳои якум, дуюм ва чорумро дар як қофия оварда, мисраи сеюмро озод мондааст. Доир ба баъзе нуқсонҳои тарҷумаи Аҳмад Ромӣ адабиётшинос Рокси ал-Азизӣ ишораҳо мекунад ва аз ҳадди эътидол гузашта, онро суст ва сатҳӣ мешуморад, ки ин ба назари мо, баҳои ноҳақ аст.
Тибқи фикри умумии мунаққидон беҳтарин тарҷумаи рубоиёти Хайёмро шоири ироқӣ ва муҳаққиқи адабиёти асримиёнагии форсу тоҷик Аҳмад Софӣ ан-Наҷафӣ анҷом додааст. Асари ў «Рубоиёти Умари Хайём» қисми тадқиқотиро низ зери унвони «Шеъри Хайём ва фалсафаи ў» дорост, ки онро хайёмшиноси дигари араб Адиб ат-Тақӣ махсус барои ҳамин китоб навиштааст. Дар бораи интишори жанри рубоӣ дар адабиёти форсу тоҷик ва хусусиятҳои фарқкунандаи рубоиёти Хайём, ки боиси аз рубоиёти дигар шоирон аълотар шумурдан мешаванд, сухан ронда Адиб ат-Тақӣ чунин мегўяд: «Одамоне, ки дар Форс рубоӣ менависанд, садҳоанд, вале Хайём такрорнашаванда аст ва касе ба ў баробар наметавонад будан. Ў устоди тамоми устодон дар офаридани рубоӣ аст» [18, 120]. Мутарҷим қариб ҳашт сол дар Теҳрон зиндагӣ карда, тамоми ин муддат саъю кўшиши худро ба омўхтани забони форсӣ ва адабиёти асримиёнагии форсу тоҷик равона намуда, дар ин соҳа муваффақиятҳои зиёде ба даст овардааст. Омили муҳиме, ки боиси ин ҷустуҷўҳо гардидааст, шиносоии ў бо рубоиёти Умари Хайём дар тарҷумаи Вадиъ ал-Бустонӣ будааст, ки дар дилу ёди ў нақши абадӣ боқӣ гузоштааст. «Агар тарҷумаи рубоиёт чунин пуртаъсир бошад, – менависад Аҳмад Софӣ ан-Наҷафӣ,– пас таъсири асли онҳо чӣ гуна бошад! Дар ҳашт соли дар Теҳрон буданаш ан-Наҷафӣ се соли пурра танҳо ба омўхтани ҳаёту эҷодиёти Хайём ва тарҷумаи рубоиёти ў машғул мешавад. Пас аз се сол ў маҳсули кори худро ба адабиётшиносони эронӣ нишон медиҳад ва онҳо тарҷумаро ба асл муқоиса намуда, ба меҳнати ў баҳои баланд доданд. Шоир ба адабёитшиноси маъруфи эронӣ Маликушшуаро Баҳор дар хусуси ин тарҷумаҳо ба ан-Наҷафӣ чунин навиштааст: «Баъзе аз тарҷумаҳо илова бар мувофиқати том бо асл доштанашон аз нуқтаи назари балоғат ва услуб аз асл болотаранд». Шояд баҳои баландтарин ба маҳсули заҳматҳои чандинсолаи мутарҷим суханони олиме бошанд, ки ўро ан-Наҷафӣ дар сарсухани китобаш Садр ул-Афозил меномад. Ў гуфтааст: «Ба назари ман чунин менамояд, ки гўё Хайём рубоиёти худро якбора ба ду забон – форсӣ ва арабӣ навишта бошад, вале арабиаш мафқуд гашта ва ту акнун онро ёфта ба худ нисбат медиҳӣ».
Тақризи аллома Мирзо Муаҳммадҷони Қазвинӣ дар китоби ан-Наҷафӣ оварда шудааст, ки дар он ў таассуроти худро дар бораи тарҷумаҳои гуногуни ғарбии рубоиёти Хайём баён карда, аз ҷумла қайд мекунад, ки онҳо аз асл хеле дур меистанд, зеро тарҷума аз тарҷума мебошанд. Дар хусуси тарҷумаҳои арабӣ бошад, Қазвинӣ навиштааст: «Ба наздикӣ ас-Сибоӣ рубоиёти Хайёмро дар тарҷумаи худаш дар Миср аз чоп баровардааст, вале то ҳол ман онро надидаам, ки ақидаи худро дар бораи он арз намоям. Тарҷумаи Шумо бошад, ба назарам тарзи тамоман нав менамояд». Баъд Қазвинӣ қайд мекунад, ки дар тарҷума вазни анъанавии рубоӣ риоя карда нашудааст. Лекин ин эроди ў, ба ақидаи мо, то дараҷае беасос мебошад, зеро, чуноне ки маълум аст, шакли рубоӣ аз қадим хоси адабиёти форсу тоҷик буда, ба адабиёти араб бегона аст. Аз ҳамин сабаб, барои арабҳо дар шакли рубоӣ шеър офаридан ва дар айни замон нигоҳ доштани вазни анъанавии он ниҳоят мушкил аст.
«Вале аз ҳайси мутобиқати тарҷума бо асл, – давом медиҳад Қазвинӣ, – аз рўи ҳақиқат ва инсоф бояд гуфт, ки Шумо хеле ва хеле муваффақ шудаед ва ҳатто гуфтан мумкин аст, ки тарҷумаи Шумо аз тамоми тарҷумаҳои шоиронаи рубоиёти Хайём бе истисно аниқтар ва дақиқтар мебошад. Шумо адабиётдўстони арабро бо яке аз бузургтарин шоирони мо шинос кардед, ки ў дар ҳамаи мамлакатҳои Аврупо ва Амрико шуҳрат дошту ўро танҳо бародарони араби мо намедонистанд».
Абдулҳақ Фозил тарҷумони дагари Хайём адабиётшиноси муосири араб аз Ироқ мебошад, ки ў 375 рубоиро аз асли форсӣ-тоҷикӣ тарҷума кардааст. Аҳмад Ҳомид ас-Сарроф рубоиётро бо каср тарҷума карда, дар қисми дуюми рисолаи ба Хайём бахшидааш ҷойгир намудааст. Тавфиқ Муфарраҷ бошад, рубоиётро ба насри мусаҷҷаъ тарҷума кардааст, вале чуноне ки худаш эътироф менамояд, ба риояи принсипҳои тарҷумаи бадеӣ накўшидааст ва танҳо мазмуну ғояҳои рубоиҳои Хайёмро иқтибос намуда, дар шаклу либоси дигаре овардааст, ки ба табъу завқи хонандаи араб мувофиқ бошад. Ба ғайр аз ин тарҷумаи шоиронаи Толиб Ҳайдарӣ машҳур аст, ки он дар Бағдод солҳои 1950 ва 1964 аз чоп баромада буд. Шоири дигари ироқӣ Муҳаммад Ҳошимӣ рубоиётро аз асл тарҷума кардааст. Адабиётшиноси мисрӣ ва муҳаққиқи маъруфи адабиёти классикии форсу тоҷик Муҳаммад Ғунаймӣ Ҳилол дар китобаш «Мухторот мин аш-шеър ал-форсӣ» дар қатори намунаҳои ашъори бисёр шоирон бисту шаш рубоии Хайёмро дар тарҷумаи худаш овардааст. Қатъи назар аз он, ки тарҷума зоҳиран ба шакли рубоӣ монанд аст, вай на вазн дораду на қофия. Мутарҷим мазмуни рубоиҳоро дар чор ҷумлаи насрӣ ҷой намудааст.
Дар мамлакатҳои араб шуҳрати рубоиёти Умари Хайём чунон паҳн шуд, ки баъзе шоирон ҳаракат карданд онро ба лаҳҷаҳои маҳаллии кишварҳои гуногуни араб гардонанд. Аз қабили ин гуна кўшишҳо тарҷумаҳои шоири мисрӣ Ҳусайн Мазлум Риёз ва шоири лубнонӣ Артур Зу ҷолибанд.
Олимони бисёреро аз арабҳо номбар кардан мумкин аст, ки дар бораи ҷараёни зиндагӣ, мероси илмӣ-адабӣ ва ҷаҳонбинии фалсафии Умари Хайём мақолаҳо ва рисолаҳои тадқиқотии зиёде навиштаанд. Аз байни онҳо китоби Абдулҳақ Фозил «Саврат-ул-Хайём»-ро қайд кардан лозим аст, ки дар он муаллиф тамоми фикрҳои оид ба Хайём гуфтаи муаллифони пешинаро батафсил аз назар мегузаронад, бо баъзеи онҳо дар хусуси моли Хайём буднаи ин ё он рубоӣ баҳсу мунозира мекунад, ё ихтилофҳои муҳаққиқонро дар масъалаи ақидаҳои фалсафии ў нишон медиҳад ва нуқтаи назари худро баён карда, мехоҳад баъзе тарафҳои торики ин мавзўъро равшан намояд. Ба фикри олими эронӣ Сайд Нафисӣ дар ин кори худ Абдулҳақ Фозил муваффақ шудааст.
Мубашшир ат-Тарозӣ ал-Ҳусайнӣ муаллифи рисолаи калони тадқиқотие, ки «Кашф-ул-лисон ар рубоиёт ал-Хайём» мебошад. Дар тадқиқоти ў сухан дар бораи ҳаёт ва фаъолияти Умари Хайём рафта, рубоиёти ў мавриди тадқиқи муфассал қарор дода шудааст. Дигар тадқиқоти бузургҳаҷм зери унвони – «Умари Хайём, ҳаёт, илм за рубоиёти ў» ба қалами яке аз мутарҷимон Аҳмад Ҳомид ас-Сарроф тааллуқ дорад. Инчунин ба Хайём китоби Аҳмад Шантановӣ «Умари Хайём, ҳаёт, фалсафа ва рубоиёти ў» ва тадқиқоти на он қадар калони адабиётшинос ва олими муосири араб Мўсо Ҳиндовӣ «Ақоиди фалсафии Умари Хайём аз рўи рубоиёти ў» [13, 210] бахшида шудаанд. Ин рисолаи Ҳиндовӣ солҳои 1967-1968 дар факултети адабиёти донишгоҳи олии Кувайт ба шакли курси махсус тадрис шудааст.
Зикр кардан ба маврид аст, ки муҳаққиқони эҷодиёти Хайём дар Шарқи Араб ба ҳамаи ин маҳдуд нашуда, асарҳои хайёмшиносони аврупоиро низ ба забони арабӣ тарҷума мекарданд. Аз ҳамин қабил асарҳо китоби «Қиссаи зиндагии Хайём» - и Гарольд Лемм ном нависанда ва адабиётшиноси англисро зикр кардан мумкин аст, ки аз тарафи Муҳаммад Тавфиқ Мустафо ба забони арабӣ тарҷума шудааст.
Хулоса Умари Хайём дертар дар ҷаҳони араб ҳамчун шоир шинохта шуд. Аммо дар пайи талошҳои аврупоиҳо ва гурӯҳе аз эрониҳо, хусусан Фитзҷералд дар ҷаҳони араб рубоиёти Хайём шуҳрат пайдо карданд ва дар тӯли якуним қарни охир дар тамоми паҳлӯҳои фарҳангу адабиёти ҷаҳонӣ таъсири бузург гузоштаанд.
