Истиқлолият муқаддастарину азизтарин неъмат, рамзи саодат 
ва асолати миллат, шарафу номуси ватандорӣ ва нишонаи пойдориву бақои давлат мебошад.

Эмомалӣ Раҳмон

       Дар саҳифаи заррини таърихи ҳар як халқу миллат лаҳзаҳое ҳастанд, ки тақдири ояндаи онро муайян мекунанд. Барои миллати куҳанбунёди тоҷик чунин санаи тақдирсоз 9-уми сентябри соли 1991 мебошад. Ин рӯз бе муболиға на танҳо санаи эълони истиқлоли давлатӣ   буд, балки оғози давраи нав дар ҳаёти халқи тоҷик, давраи бунёди давлати воқеан миллӣ ва мустақил ба шумор меравад. Мафҳуми “истиқлол” барои мо танҳо як мафҳуми сиёсӣ нест, балки ҷавҳари ҳастии миллат, рамзи озодӣ, эҳёи фарҳанги бою рангин ва орзуи чандсадсолаи аҷдодони мост.

        Раванди ба даст овардани истиқлоли давлатӣ саҳлу осон набуд. Халқи тоҷик дар тӯли таърихи худ барои ҳифзи забон, фарҳанг ва ҳувияти миллии худ муборизаҳои зиёдеро аз сар гузарондааст. Бо пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ барои мо имконияти нодире фароҳам омад, ки ба ин ормон расем. Аммо дар як вақт ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ истиқлоли навбунёди моро зери хатар гузошт. Дар чунин шароити буҳронӣ, танҳо ба шарофати иродаи қавӣ ва хиради роҳбарияти давлат, бахусус нақши бузурги Сарвари давлат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, мо тавонистем аз ин вартаи хатарнок берун омада, сулҳу ваҳдатро барқарор созем.

         Мо дар ин мақола кӯшиш кардем, ки дастовардҳои муҳимтарини сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии кишварро дар ин давра таҳлил карда, аҳамияти истиқлолро дар таҳкими худшиносии миллӣ ва баланд бардоштани мақоми Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ то ҳадди имкон нишон диҳем. Ин мақола ҳамчун арҷгузорӣ ба ин арзиши муқаддас ва ёдоварии он навишта шудааст, ки истиқлол  ҳадяи бебаҳост ва ҳифзи он вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон мебошад.

        Ба ҳамагон маълум мебошад, ки таърихи халқи тоҷик саросар як достони мубориза барои озодӣ, ҳифзи ҳувият ва давлатдорист. Ин муборизаҳо аз замонҳои қадим, аз давраи пайдоиши давлатҳои аввалини ориёӣ оғоз гардида, то ба имрӯз идома доранд. Давлатдории Кӯшониён, Ҳайтолиён ва дигар халқҳои қадими эронинажод нишонаи он аст, ки ориёиҳо аз қадим ба давлатдорӣ ва бунёдкорӣ моил будаанд. Аммо қуллаи баланди давлатдории тоҷикон, бешубҳа, давраи салтанати Оли Сомон мебошад.

        Бунёдгузори давлати Сомониён Амир Исмоили Сомонӣ на танҳо сарзаминҳои парокандаи Мовароуннаҳру Хуросонро муттаҳид кард, балки ба истиқлоли сиёсӣ ва давлатдории тоҷикон асос гузошт. Ин давлат намунаи олии давлатдории миллӣ буд, ки дар он забон ва фарҳанги тоҷикӣ-форсӣ рушд ёфтанд. Маҳз дар ҳамин давра забони дарии тоҷикӣ ба забони илму фарҳанг табдил ёфт ва бузургоне, чун Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Сино ва дигарон, дунёро аз ганҷинаи дониш ва адабиёти худ саршор намуданд.

        Баъди ин давраи тиллоии давлатдорӣ халқи тоҷик муддати тӯлонӣ дар ҳайати давлатҳои мухталиф, аз ҷумла давлатҳои турку муғул ва  империяи Русия, зиндагӣ кард. Аз як тараф, тоҷикон истиқлоли сиёсии худро аз даст доданд, аммо, аз тарафи дигар, онҳо тавонистанд, ки забон, фарҳанг ва худшиносии миллии худро нигоҳ доранд. Аз ҷумла дар давраи Иттиҳоди Шӯравӣ, гарчанде Тоҷикистон давлати мустақил набуд, лекин  Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон тавонист, ки инфрасохтори иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии худро бунёду  инкишоф диҳад. Маҳз дар ҳамин давра пояҳои маориф, илм ва фарҳанг таҳким ёфтанд, ки ин баъдтар ба бунёди давлати воқеан мустақил мусоидат намуд.

        Фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ дар охири солҳои 80-ум ва аввали солҳои 90-уми асри гузашта имконияти нодиреро барои ҷумҳуриҳои собиқ, аз ҷумла Тоҷикистон, фароҳам овард. Буҳрони иқтисодӣ, норозигии мардум ва муборизаҳои сиёсӣ дар дохили Иттиҳод боис ба он шуд, ки ин давлати абарқудрат пош хӯрад. Дар шароити нави таърихӣ халқи тоҷик, ки ҳазорсолаҳо орзуи давлатдории мустақилро дошт, ин фурсатро аз даст надод. Эълони Истиқлоли давлатии Тоҷикистон дар таърихи 9-уми сентябри соли 1991, натиҷаи ҳамин муборизаҳои тӯлонӣ ва инъикоси хоҳиши озодии миллат буд.

        Эълони истиқлоли давлатии Тоҷикистон дар таърихи 9-уми сентябри соли 1991, ки дар дили ҳар як тоҷик шарораи умед фурӯзон кард, дар як вақт бо мушкилоти сангин ҳамроҳ буд. Пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ тамоми сохторҳои иқтисодӣ ва иҷтимоиро, ки дар тӯли даҳсолаҳо пойдор буданд, барҳам зад ва кишварро дар вазъияти хеле  ногувор қарор дод. Заводҳову фабрикаҳо аз кор монданд, робитаҳои иқтисодӣ қатъ гардиданд ва мардум бо мушкилоти ҷиддии рӯзгор рӯ ба рӯ шуд. Аммо ин мушкилоти иқтисодӣ танҳо як ҷанбаи буҳрон буд ва  вазъияти сиёсӣ босуръат бадтар мешуд.

        Мутаассифона, дар ин шароити ҳассос бозиҳои сиёсии дохилӣ ва берунӣ, ки баъзе доираҳо аз он манфиатҳои худро меҷӯстанд, боиси сар задани ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ гардид. Ин фоҷиаи миллӣ, ки солҳои 1992-1997-ро дар бар гирифт, давлати тозабунёди моро зери хатари ҷиддӣ қарор дод. Ҷанг на танҳо сабаби ҳалокати даҳҳо ҳазор нафар ва овора шудани миллионҳо шаҳрванд гардид, балки пояҳои давлатдории миллиро низ ба ларза овард. Худшиносӣ ва ваҳдати миллӣ, ки маҳз дар давраи истиқлол бояд ташаккул меёфтанд, дар ин давра таҳти фишори идеологияҳои бегона қарор гирифтанд. Кишвар дар воқеъ ба минтақаҳои гуногун тақсим шуда буд ва назорати ҳукумати марказӣ заиф гардида буд. Маҳз дар чунин лаҳзаи ҳассоси таърихӣ, ки миллат дар байни ҳаёт ва мамот қарор дошт, нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ҳамчун наҷотдиҳандаи миллат, ба таври назаррас эҳсос гардид. Баъд аз интихоб шудан ба ҳайси Сарвари давлат дар Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри Хуҷанд Ҷаноби Олӣ  аввалин иқдоми худро ба сӯи барқарорсозии сулҳ ва якпорчагии кишвар равона намуд. Сарфи назар аз мушкилоти зиёд ва хатарҳои шахсӣ, ӯ бо иродаи қавӣ ва хиради дурандешона ба музокироти тарафҳои даргир дар хориҷ аз кишвар оғоз кард.

        Раванди музокироти сулҳ тӯлониву мушкил ва пур аз монеаҳо буд. Аммо мақсади ягонаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барқарор кардани ваҳдати миллӣ ва баргардонидани оромӣ ба хонадони тоҷикон буд. Ин музокирот бо имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон дар таърихи 27-уми июни соли 1997 дар шаҳри Маскав ба анҷом расид. Ин сана на танҳо ба ҷанги шаҳрвандӣ хотима бахшид, балки оғози давраи нави бунёдкорӣ ва созандагӣ дар таърихи Тоҷикистон гардид. Созишнома нишонаи пирӯзии ақлу хирад бар ҷаҳолат ва душманӣ, ғалабаи ваҳдат бар парокандагӣ ва зафари умед бар ноумедӣ буд. Маҳз аз ҳамин лаҳза Тоҷикистон ба сӯи таҳкими истиқлоли худ қадамҳои устувор гузошт.

        Созишномаи сулҳ, ки ба ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ хотима бахшид, барои Тоҷикистон равзанаи наверо ба сӯи фардои дурахшон кушод. Роҳбарияти кишвар, бахусус Сарвари давлат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ба зудӣ ба барномаи ҳамаҷонибаи бунёдкорӣ шурӯъ кард. Ин давра, ки бо шиори “аз парокандагӣ ба ваҳдат ва аз харобӣ ба ободӣ” тавсиф мешавад, бо дастовардҳои бузург дар ҳамаи соҳаҳо қайд  гардид.

        Яке аз мушкилоти асосии Тоҷикистон дар солҳои аввали истиқлол ин бунбасти коммуникатсионӣ ва камбуди энергетикӣ буд. Ҳукумати ҷумҳурӣ барои ҳалли ин мушкилот стратегияи дарозмуддат таҳия кард. Бунёди иншооти азими стратегӣ, ба монанди Нерӯгоҳи барқи обии “Роғун”, ки бо иродаи қавии мардум ва роҳбарияти кишвар сохта  мешавад, кафили  истиқлоли энергетикии кишвар мебошад. Ин нерӯгоҳ дар оянда на танҳо талаботи дохилии Тоҷикистонро ба барқ таъмин мекунад, балки ба дигар кишварҳои минтақа низ барқ содир хоҳад намуд.  

        Дар соҳаи нақлиёт низ дигаргуниҳои ҷиддӣ ба амал омаданд. Барои баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ, бунёди шоҳроҳҳо ва нақбҳои азим, аз қабили нақбҳои “Истиқлол” (Анзоб), “Хатлон”(Чормағзак), “Озодӣ” (Шар-Шар) ва “Шаҳристон”, ки кишварро аз шимол ба ҷануб ва баръакс, мепайванданд, амалӣ шуд. Ин инфрасохторҳо имкон дод, ки Тоҷикистон ба як кишвари транзитӣ табдил ёбад ва бо кишварҳои ҳамсоя робитаҳои тиҷоратӣ ва иқтисодиро тақвият диҳад. Илова бар ин, рушди босуръати соҳаи саноат ва кишоварзӣ, ташаккули бозори озод ва ҷалби сармояи хориҷӣ ба иқтисоди кишвар нафаси тоза бахшид.

        Истиқлол барои эҳёи фарҳанги бостонии халқи тоҷик имконияти нодир фароҳам овард. Бо ташаббуси роҳбарияти кишвар, ҷашнҳои бостонӣ, ба монанди Наврӯз, ки имрӯз дар сатҳи байналмилалӣ ҳамчун мероси фарҳангии ҷаҳонӣ эътироф шудааст, Меҳргон, Сада ва Тиргон дубора эҳё гардиданд. Ин ҷашнҳо на танҳо як чорабинии фарҳангӣ, балки рамзи ваҳдати миллӣ ва пайванди наслҳо бо решаҳои таърихианд.

        Таҳкими забони давлатӣ яке аз дастовардҳои муҳими ин давра мебошад. Забони тоҷикӣ, ки асоси ҳувияти миллии мост, мақоми давлатӣ гирифт ва дар тамоми соҳаҳои ҳаёт, аз маориф то идоракунӣ, истифода мешавад. Бунёди осорхонаҳо, китобхонаҳо, аз ҷумла Китобхонаи миллии Тоҷикистон, ва театрҳо, барои рушди илму фарҳанг шароити мусоид фароҳам овард. Дар ин давра шахсиятҳои таърихӣ, ба монанди Исмоили Сомонӣ, ки рамзи давлатдории тоҷикон мебошанд, мақоми сазовор гирифтанд ва муҷассамаҳои онҳо дар  кишвар бунёд гардиданд.

        Дар даврони истиқлол Ҷумҳурии Тоҷикистон ба узви комилҳуқуқи созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид (СММ), Созмони ҳамкориҳои Шанхай (СҲШ), Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо (САҲА) ва ғайра, табдил ёфт. Кишвари мо бо пешниҳодҳои худ дар бораи ҳалли мушкилоти оби тоза ва ташаббусҳои глобалӣ мақоми хоссаеро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ касб намуд. Сиёсати “дарҳои боз”, ки Ҳукумати кишвар пеш гирифтааст, имкон дод, ки Тоҷикистон бо давлатҳои пешрафтаи ҷаҳон робитаҳои дӯстона ва иқтисодӣ барқарор кунад.

        Дар мақола мо як роҳи пуршебуфарози таърихиро пайгирӣ намудем: аз муборизаҳои тӯлонии мардуми тоҷик барои давлатдорӣ ва ҳастии миллӣ то ба даст овардани истиқлол ва аз вартаи фоҷеабори ҷанги шаҳрвандӣ то бунёди давлати муосир. Мо мутмаинем, ки истиқлол барои миллати тоҷик танҳо як мафҳуми сиёсӣ набуда, балки ифодаи ҳастии миллӣ, фарҳанги пурғановат ва ояндаи дурахшон аст. Он ба мо имкон дод, ки фарҳанги бостонии худро эҳё намоем, забони аҷдодиамонро мақоми давлатӣ бахшем ва дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун як давлати мустақил шинохта шавем.  Дастовардҳои азиме, ки дар давоми ин давра ба даст овардем, аз ҷумла бунёди иншооти азими стратегӣ, рушди  устувори иқтисодӣ ва густариши худшиносии миллӣ, натиҷаи заҳмати сарҷамъонаи мардуми Тоҷикистон аст. Маҳз ба шарофати сулҳу ваҳдат, ки таҳти роҳбарии Сарвари давлат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст омад, мо тавонистем аз харобаҳо баромада, ба бунёдкорӣ шурӯъ кунем.

        Имрӯз Тоҷикистон бо қадамҳои устувор ба сӯи ҳадафҳои стратегии худ, аз қабили таъмини амнияти озуқаворӣ, баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ ва расидан ба истиқлоли комили энергетикӣ, пеш меравад. Аммо дар ин ҷода набояд дарсҳои талхи таърихиро фаромӯш кард. Ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ як дарси бузург аст, ки нишон дод, чӣ тавр бегонапарастӣ, нотавонбинӣ ва парокандагӣ метавонад ба фалокати миллӣ оварда расонанд. Дар ҷаҳони имрӯза, ки бо мушкилоти глобалӣ ва таҳдидҳои нав, аз қабили терроризму ифротгароӣ, ҷиноятҳои муташаккили фаромиллӣ ва буҳронҳои иқтисодӣ рӯ ба рӯ аст, мо бояд аз ҳарвақта бештар ҳушёр ва муттаҳид бошем.

        Дар ниҳоят, бояд гуфт, ки истиқлол ҳадяи бебаҳост, аммо ҳифзи он вазифаи муқаддаси ҳар як фарди бонангу номуси миллат аст. Ҳар як фарди огоҳи тоҷик бояд дарк кунад, ки ояндаи Ватан дар дасти мост ва танҳо бо ваҳдат, заҳмат, садоқат ба Ватан ва худшиносии баланди миллӣ метавон ба қуллаҳои баланд расид. Истиқлолият на танҳо имконияти зиндагии озод, балки масъулияти бузург барои наслҳои оянда аст.

Судуров С.А.

ходими калони илмии шӯъбаи ИДМ– и  

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ