Ҷумҳурии Халқии Чин дар асри 21 ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар рушди зеҳни сунъї (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфта, сиёсатҳои давлатӣ ва танзими он дар ин соҳа нақши муҳим бозиданд. Ҳукумати Чин тавассути сармоягузориҳои бузург, барномаҳои стратегӣ ва қоидаҳои ҳуқуқӣ кӯшиш мекунад, ки тавозуни байни инноватсияи технологӣ, амнияти миллӣ ва назорати иҷтимоиро нигоҳ дорад. Ин бахш ба сиёсати давлатӣ ва чаҳорчӯби танзимии зеҳни сунъї дар Чин, бо таваҷҷуҳ ба барномаҳои асосӣ, қонунгузорӣ, масъалаҳои ахлоқӣ ва дурнамои оянда, бахшида шудааст.

Сиёсати давлатии Чин дар соҳаи зеҳни сунъї аз соли 2017 бо қабули “Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав” (New Generation Artificial Intelligence Development Plan) аз ҷониби Шӯрои давлатӣ (State Council) муайян шуд [1, 15]. Ин барномаи стратегӣ се марҳилаи асосиро пешбинӣ мекунад:

- то соли 2020: Ҳамоҳангсозии Чин бо стандартҳои ҷаҳонӣ дар зеҳни сунъї ва табдил додани он ба омили рушди иқтисодӣ [2, 20].

- то соли 2025: Дастовардҳои бузург дар назария ва технологияҳои зеҳни сунъї, бо ҳадафи табдил додани он ба омили асосии такмили саноат ва иқтисод [2, 22].

- то соли 2030: Табдил додани Чин ба пешвои ҷаҳонӣ дар зеҳни сунъї ва маркази асосии инноватсия [1, 17].

Олими чин Кай-Фу Ли қайд мекунад, ки ин нақша бо сармоягузории беш аз 150 миллиард доллари ИМА дастгирӣ шуда, ба таҳқиқот, таълим ва инфрасохтор, аз қабили марказҳои таҳқиқотии Донишгоҳи Синхуа ва шаҳрҳои доно дар Пекин ва Шанхай, равона шудааст [3, 25]. Ин сиёсат ба рушди технологияҳои зеҳни сунъї, ба монанди шинохти чеҳра (SenseTime), коркарди забони табиӣ (Baidu) ва мошинҳои худгард (Apollo), мусоидат кардааст [4, 30].

Чин яке аз аввалин кишварҳое буд, ки танзими зеҳни сунъїро дар сатҳи миллӣ ҷорї кард. Чаҳорчӯби танзимии он ба амнияти миллӣ, назорати иҷтимоӣ ва ҳифзи маълумоти шахсӣ нигаронида шудааст. Қонунҳо ва меъёрҳои асосии танзимкунанда инҳоянд:

- Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ (PIPL, 2021): Ин қонун, ки ба GDPR-и Аврупо монанд аст, ҷамъоварї, нигоҳдорї ва истифодаи маълумоти шахсиро, ки барои зеҳни сунъї муҳим аст, танзим мекунад [5, 35]. PIPL ба ширкатҳо талаб мекунад, ки ризоияти корбаронро гиранд ва маълумотро муҳофизат кунанд, ки ба стартапҳои зеҳни сунъї, ба монанди iCarbonX, таъсир мерасонад [6, 40].

- Чораҳои муваққатӣ барои идоракунии хидматҳои зеҳни сунъии тавлидшуда (2023): Ин меъёрҳо, ки аз ҷониби Идораи киберфазои Чин (CAC) ва шаш вазорати дигар қабул шудаанд, аввалин қоидаҳои махсус барои зеҳни сунъии тавлидшуда (Generative AI) дар ҷаҳон буданд [7, 45]. Онҳо ба ширкатҳо, ба монанди Baidu (Ernie Bot), талаб мекунанд, ки мундариҷаи тавлидшуда бо “арзишҳои асосии социалистї” мувофиқ бошад ва аз паҳн кардани маълумоти ғайриқонунї ҷилавгирї кунанд [7, 47].

- Қоидаҳои тамғагузории мундариҷаи зеҳни сунъї (2025): Аз 1 сентябри 2025, мундариҷаи тавлидшудаи зеҳни сунъї бояд бо тамғаҳои ошкор (барои корбарон намоён) ва пинҳонї (дар метамаълумоти файлҳо) нишон дода шавад, то аз паҳншавии мундариҷаи қалбакї ҷилавгирї шавад [8, 50]. Ин қоидаҳо аз ҷониби CAC ва Вазорати саноат ва технологияҳои иттилоотї қабул шудаанд [8, 52].

- Меъёрҳои миллии амният (2025): Соли 2025, Идораи танзими бозор ва Идораи стандартикунонии Чин се стандарти миллї барои амнияти зеҳни сунъї ҷорї карданд, ки ба ҳифзи маълумот, амнияти моделҳо ва арзёбии хатарҳо нигаронида шудаанд [9, 55]. Ин меъёрҳо аз 1 ноябри 2025 амал мекунанд [9, 57].

Олими чин Чжан Вей қайд мекунад, ки ин қоидаҳо ба ҳифзи амнияти миллї ва назорати мундариҷа нигаронида шуда, аммо метавонанд инноватсияро дар муқоиса бо ИМА, ки танзими камтар дорад, маҳдуд кунанд [10, 60].

Танзими зеҳни сунъї дар Чин мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст, хусусан дар масъалаҳои марбут ба назорати иҷтимої ва махфияти маълумот:

- назорати иҷтимої: Истифодаи зеҳни сунъї дар системаи кредити иҷтимої ва шинохти чеҳра (SenseTime) боиси нигарониҳо дар бораи вайрон кардани ҳуқуқи шахсї шудааст [11, 65]. Фалсафаи Конфутсий (ба бахши 4.1 нигаред), ки ба гармонияи иҷтимої таъкид мекунад, ин муносибатро дастгирї мекунад, аммо бо принсипи аҳимсаи Буддоизм (ба бахши 4.2 нигаред) дар муқобилият аст [12, 70].

- махфияти маълумот: PIPL ба ҳифзи маълумоти шахсї нигаронида шудааст, аммо дар амал, ширкатҳои зеҳни сунъї аксар вақт бо давлат ҳамкорї мекунанд, ки дастрасии онҳоро ба маълумот осон мекунад [13, 75]. Ин бо муносибати аврупоӣ, ки ба ҳуқуқи инфиродї таъкид мекунад, фарқ мекунад [14, 80].

- ғаразнокии алгоритмҳо: Алгоритмҳои зеҳни сунъї, ки дар Чин истифода мешаванд, метавонанд ғаразнок бошанд, хусусан дар соҳаи амният ва тавсияҳо. Олими чин Чен Ю пешниҳод мекунад, ки шаффофияти алгоритмҳо барои коҳиши ин хатарҳо зарур аст [15, 85].

Дар соли 2023, Шӯрои давлатии Чин эълон кард, ки омодагї ба қабули “Қонуни зеҳни сунъї” (Artificial Intelligence Law)-ро оғоз мекунад, ки чаҳорчӯби ҳамаҷонибаи танзимиро барои зеҳни сунъї таъмин хоҳад кард [16, 90]. Тарҳи пешниҳодии олимон (2024) пешниҳод мекунад, ки қонун ба рушди саноат, амнияти миллї ва ҳифзи ҳуқуқи корбарон тамаркуз кунад [17, 95]. Олими чин Чжан Линхан, муаллифи тарҳ, таъкид мекунад, ки “нарушд кардан хатари бузургтарин аст”, ки ба афзалияти рушди технологї ишора мекунад [18, 100].

Ин қонун метавонад ба модели аврупоии “Қонуни зеҳни сунъї” (2021) монанд бошад, аммо бо таваҷҷуҳ ба арзишҳои чин, ба монанди назорати мундариҷа ва амнияти давлатї [19, 105]. Олими чин Чен Кихенг қайд мекунад, ки қонун метавонад ба ҳамкорї бо кишварҳои рӯ ба рушд тавассути “Ташаббуси глобалии зеҳни сунъї” мусоидат кунад, ки Чинро ҳамчун пешвои танзим дар ҷаҳон муаррифї мекунад [20, 110].

Чин ва Иттиҳоди Аврупо муносибатҳои гуногун ба танзими зеҳни сунъї доранд. Аврупо ба ҳуқуқи инфиродї, шаффофият ва адолат таъкид мекунад, дар ҳоле ки Чин ба амнияти миллї, назорати иҷтимої ва рушди саноат афзалият медиҳад [21, 115]. GDPR ва “Қонуни зеҳни сунъї” дар Аврупо ба ҳифзи махфият ва ҷилавгирї аз ғаразнокии алгоритмҳо нигаронида шудаанд, дар ҳоле ки PIPL ва “Чораҳои муваққатї” дар Чин ба назорати мундариҷа ва ҳамкорї бо давлат тамаркуз мекунанд [22, 120]. Фалсафаи муосири ғарбї (ба бахши 5.4 нигаред) ба инсонмарказї таъкид мекунад, дар ҳоле ки фалсафаи чин, ки аз Конфутсий илҳом гирифтааст, ба гармонияи иҷтимої ва манфиати умум афзалият медиҳад.

Сиёсати давлатї ва танзими зеҳни сунъї дар Чин, ки бо “Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав” ва қоидаҳои ба монанди PIPL ва “Чораҳои муваққатї” муайян шудаанд, ба рушди босуръати технология ва нигоҳ доштани амнияти миллї мусоидат кардаанд. Бо вуҷуди ин, мубоҳисаҳои ахлоқї дар бораи назорати иҷтимої, махфияти маълумот ва ғаразнокии алгоритмҳо нишон медиҳанд, ки Чин бояд мувозинати байни инноватсия ва ахлоқро ҷустуҷӯ кунад. Қонуни умумии зеҳни сунъї, ки дар ояндаи наздик қабул мешавад, метавонад мавқеи Чинро ҳамчун пешвои ҷаҳонї дар танзими зеҳни сунъї мустаҳкам кунад. Дар бахшҳои минбаъда, танзими зеҳни сунъї дар дигар кишварҳои Осиё ва Аврупо муфассал баррасї хоҳад шуд.

Сангинзода Д.Ш. 

сарходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои Осиё ва

Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.