(Тақриз ба китоби дарсии  Саид Нуриддин Саид, Ахмадов Саид, Нурулҳақов Қамар, Назаров Рустам  «Диншиносӣ». Китоби дарсӣ. – Душанбе: «Маориф», 2019. – 484 саҳ.)

        Китоби дарсии «Диншиносӣ», ки соли 2019 дар нашриёти «Маориф» бо ҳаҷми 484 саҳифа ба табъ расидааст, аввалин китоби пурраи дарсии диншиносӣ ба забони тоҷикӣ мебошад, ки комилан мувофиқи стандарти давлатии таҳсилоти олии касбӣ (аз 06.05.2015, № 564) ва барномаи тасдиқшудаи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия гардидааст. То соли 2019 донишҷӯёни тоҷик дар омӯзиши фанни «Диншиносӣ» маҷбур буданд аз китобҳои дарсии ба забони русӣ (масалан, Яблоков, 2004; Радугин, 2004) ё арабӣ (масалан, китобҳои донишгоҳҳои Ал-Азҳар ва Қатар) истифода баранд, ки ҳардуи онҳо аз лиҳози методологӣ ва сиёсӣ ба низоми дунявии таълими Тоҷикистон ҷавобгӯ набуданд: аввалӣ аз мавқеи атеизми шӯравӣ ва дуюмӣ аз мавқеи илоҳиёти исломӣ баромад мекарданд. Аз ин рӯ, пайдоиши китоби мазкур як ҳодисаи воқеан таърихӣ дар илми тоҷики муосир ба ҳисоб меравад.

        Муаллифони китоб – Саид Нуриддин Саид, Ахмадов Саид, Нурулҳақов Қамар ва Назаров Рустам – ҳамаи онҳо мутахассисони варзидаи соҳаи фалсафа, таърих ва диншиносӣ мебошанд. Муҳаррири масъул – доктори илмҳои фалсафа, профессор Зиёӣ Хуршед Махшулзода; муқарризон – узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои сиёсатшиносӣ Ятимов Саймумин Сатторович, докторони илмҳои фалсафа  Р.Назариев , М Маҳмадова, З.Диноршоева  мебошанд Ҷалби чунин мутахассисони сатҳи баланд ба кори таҳия ва муҳокимаи китоб аллакай худ аз худ сифати баланди онро нишон медиҳад.

        Сохтори китоб ба таври хеле мантиқӣ ва илман асоснок тартиб дода шудааст. Он аз муқаддима, 8 фасли калон, рӯйхати адабиёт (беш аз 114 сарчашма) ва феҳристи терминҳо иборат аст. Ҳар як фасл ба бобҳои хурд тақсим шуда, дар охири ҳар боб саволҳо барои мустаҳкамсозӣ ва маводи иловагӣ оварда шудааст, ки ин барои кори амалии донишҷӯён хеле муфид аст.

        Фасли якум («Диншиносӣ ва доираи баҳси он») ба таври хеле дақиқ мафҳуми диншиносиро ҳамчун илми мустақил муайян мекунад ва онро аз илоҳиёт, теология, атеизми илмӣ ва дигар шаклҳои шинохти дин фарқ мекунад. Муаллифон бо далелҳои қавӣ исбот мекунанд, ки диншиносӣ на ҳимояи дин аст ва на танқиди он, балки таҳқиқи беғаразонаи дин ҳамчун падидаи иҷтимоию фарҳангӣ мебошад. Ин мавқеъ комилан ба принсипҳои давлати дунявии Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқат мекунад.

        Фасли дуюм марҳалаҳои таърихии ташаккули диншиносиро аз давраи қадим (Авесто, Упанишадҳо, Конфутсий) то замони муосир (Макс Мюллер, Эмил Дюркгейм, Мирча Элиаде, Клиффорд Гиртз) бо мисолҳои мушаххас ва санаҳои дақиқ баррасӣ мекунад. Муҳимтарин ҷиҳати ин фасл дар он аст, ки муаллифон нишон медиҳанд, ки диншиносӣ ҳамчун илми мустақил маҳз дар нимаи дуюми асри XIX дар Аврупо ба вуҷуд омадааст ва баъдан ба дигар қитъаҳо паҳн шудааст.

        Фасли сеюм ба саволи асосии диншиносӣ – «Дин чист?» бахшида шудааст. Дар ин ҷо муаллифон зиёда аз 20 таърифи классикии динро (аз Эдуард Тайлор то Мирча Элиаде) муқоиса намуда, хулосаи худро пешниҳод мекунанд, ки дин – ин «системаи ақидаҳо, маросимҳо ва арзишҳо мебошад, ки ба инсон имконият медиҳад робитаи худро бо муқаддас ва ҷаҳони фавқуттабиӣ дарк кунад». Ин таъриф ҳам аз лиҳози илмӣ дақиқ аст ва ҳам аз лиҳози методологӣ барои донишҷӯёни тоҷик қобили қабул.

        Дар ҳамин фасл назарияҳои гуногуни пайдоиши дин (анимизм, тотемизм, натурализм, теорияи Ж.Фрейзер, З.Фрейд, К.Г.Юнг, Э.Дюркгейм, М.Вебер ва ғ.) бо мисолҳои мушаххас ва далелҳои эмпирикӣ баррасӣ шудаанд. Муаллифон ҳеҷ кадоме аз ин назарияҳоро мутлақ намедонанд, балки нишон медиҳанд, ки ҳар кадоме як ҷиҳати муайяни пайдоиши динро равшан мекунад.

        Фасли чорум ба муносибати дин ва ҷомеа бахшида шудааст. Дар ин ҷо вазифаҳои иҷтимоии дин (интегративӣ, компенсаторӣ, регулятивӣ, легитиматсионӣ ва ғ.), муносибати дин ва сиёсат, озодии виҷдон ва фарҳанги таҳаммулпазирӣ бо мисолҳои таърихӣ ва муосири Тоҷикистон таҳлил карда шудаанд. Муҳим он аст, ки муаллифон ошкоро нишон медиҳанд, ки сиёсишавии дин (хусусан ислом) дар баъзе кишварҳо ба хавфи миллӣ ва амнияти давлатӣ табдил ёфтааст, вале дар Тоҷикистон бо шарофати сиёсати дунявии Пешвои миллат ин хавфҳо пешгирӣ шудаанд.

        Фасли панҷум яке аз арзишмандтарин қисматҳои китоб аст, зеро он ба таърихи динҳо бахшида шуда, дар доираи он динҳои бостонии тоҷикон (саҳ. 196–255) бо ҳаҷми 60 саҳифаи пурра мавриди таҳлили амиқ қарор гирифтаанд. Ин қисмат то имрӯз дар ягон китоби дарсии тоҷикӣ вуҷуд надошт. Муаллифон бо истифода аз сарчашмаҳои аввалия (Авесто, Бундаҳишн, Денкард, ёддоштҳои юнонию римӣ – Геродот, Страбон, Ктесий), далелҳои бостоншиносӣ (ёфтҳои Саразм, Тахти Сангин, Пенҷикент, Аҷинатеппа, Каҳкаҳа) ва таҳқиқоти муосири олимони тоҷик (А. Мансуров, Н. Неъматов, Б. Ғафуров, Ю. Яъқубов) тавонистаанд, ки тасвири хеле дақиқ ва илман асосноки динҳои меҳрпарастӣ, зардуштия, оини мановӣ ва ҳаракати маздакиро пешкаш намоянд.

        Хусусан муҳим аст, ки муаллифон нишон медиҳанд, ки зардуштия (зарвоштия) на танҳо дини давлатии сосониён буд, балки то асри VIII дар Мовароуннаҳр ва Хуросон решаҳои қавӣ дошт ва ҳатто баъди исломӣ шудан, бисёр унсурҳои он (Наврӯз, Меҳргон, Сада, маросими оташпарастӣ) то имрӯз дар фарҳанги тоҷикӣ зинда мондаанд. Ин боб барои ташаккули ҳуввияти миллии донишҷӯён аҳамияти бузург дорад.

        Фаслҳои шашум ва ҳафтум ба динҳои ҷаҳонӣ бахшида шудаанд. Буддоия ва насроният ба таври мухтасар, вале дақиқ баррасӣ шудаанд. Аммо фасли ҳафтум («Ислом ҳамчун дини ҷаҳонӣ») бо ҳаҷми зиёда аз 120 саҳифа маркази вазнини китоб мебошад. Дар ин ҷо муаллифон бо ҷасорати илмӣ ва масъулияти баланди шаҳрвандӣ масъалаҳои хеле ҳассосро баррасӣ кардаанд:

- забти арабҳо ва муборизаи халқҳои Эрон ва Мовароуннаҳр (саҳ. 313–345) бо далелҳои таърихӣ ва бе ҳеҷ гуна эҳсосоти миллатгароёнаи аз ҳад зиёд; 

- ҳаракати шуъубия ҳамчун шакли муборизаи фарҳангӣ бар зидди ҳукронӣ арабҳо; 

- сарчашмаҳои ислом (Қуръон, ҳадисҳои саҳеҳ ва заиф, иҷмоъ, қиёс); 

- ташаккули мазҳабҳои суннӣ (ҳанафӣ, моликӣ, шофеъӣ, ҳанбалӣ) ва шиа (исноашарӣ, исмоилӣ, зайдӣ); 

- равияҳои ифротӣ – хориҷия, ваҳҳобия, салафия, аҳмадия ва ғ.

Муҳимтарин ҷиҳат дар он аст, ки муаллифон ваҳҳобиятро ҳамчун равияи ғайрианъанавӣ ва барои фарҳанги тоҷикӣ бегона муайян мекунанд ва бо далелҳои таърихӣ нишон медиҳанд, ки мазҳаби ҳанафӣ аз асри VIII то имрӯз мазҳаби аслии тоҷикон будааст.

Фасли ҳаштум («Ислом ва ҷаҳони муосир») аз лиҳози сиёсӣ ва амниятӣ муҳимтарин фасли китоб аст. Дар ин ҷо муаллифон бо далелҳои қавӣ ва манбаъҳои расмӣ (ҳуҷҷатҳои СММ, қонунҳои ҶТ) нишон медиҳанд, ки:

- сиёсишавии ислом дар баъзе кишварҳо (Эрон, Арабистони Саудӣ, Покистон) ба таъсиси давлатҳои теократӣ оварда расонидааст; 

- созмонҳои террористии байналмилалӣ («Ал-Қоида», «Давлати исломӣ», «Ҳизб-ут-таҳрир», «Ансоруллоҳ», «Ҷамоати Ансоруллоҳ») аз исломи ифротӣ истифода мебаранд; 

- дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Қонуни ҶТ «Дар бораи озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ» (2009) ва Стратегияи миллии ҶТ оид ба муқовимат бо ифротгароӣ ва терроризм барои солҳои 2016–2020 принсипҳои дунявият ва озодии виҷдон комилан таъмин карда шудаанд.

Ин фасл барои донишҷӯён ва хонандагони умумӣ ҳамчун дастури амалӣ дар шинохти хавфҳои ифротгароии динӣ хизмат мекунад.

        Китоби дарсии «Диншиносӣ» (2019) аз ҷониби Саид Нуриддин Саид ва ҳаммуаллифонаш то имрӯз беҳтарин ва ягона китоби дарсии комилан илмӣ, дунявӣ ва ба сиёсати давлатии Тоҷикистон мувофиқ дар соҳаи диншиносӣ ба забони тоҷикӣ мебошад. Китоб аз ҳамаи ҷиҳат – илмӣ, методологӣ, миллию ватандӯстона ва амниятию сиёсӣ – ба талаботи олӣ ҷавобгӯ аст.

Ман тавсия медиҳам, ки китоби мазкур:

1. Ҳамчун китоби асосии дарсӣ дар ҳамаи донишгоҳҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ихтисосҳои гуманитарӣ қабул карда шавад; 

2. Дар нашри дуюм бо расмҳо, нақшаҳо ва харитаҳои рангини иловагӣ дубора чоп карда шавад; 

3. Ба забони русӣ ва англисӣ тарҷума шуда, ҳамчун манбаи муҳими таҳқиқотӣ дар хориҷа низ паҳн гардад.

Ин китоб на танҳо дастоварди муаллифон, балки дастоварди тамоми ҷомеаи илмии Тоҷикистони соҳибистиқлол аст.

ҚУРБОНОВА Ширин

сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

доктори илмҳои таърих.