Толибон тамоми кишвари Афғонистонро ишғол карданд, низомиёни Ҳукумати Кобул, ки аз ҷониби амрикоиҳо хуб омӯхта шуда буданд, натавонистанд ҳатто пойтахти кишварашонро нигоҳ доранд. «Мо шоҳиди як задухӯрди асримиёнагӣ шудем». Ишора намуд Пьер Энро, мушовири собиқи баландпояи НАТО оид ба масъалаҳои амният дар Брюссел [1].
Ба гуфтаи ӯ, вазъи кунунии Афғонистон бо вазъи Ветнам дар моҳи марти соли 1973, ки охирин нерӯҳои амрикоӣ аз кишвар хориҷ шуданд, қиёс карда мешавад. "Ман фикр намекунам, ки Ҳукумати расмии Президент Ашраф Ғанӣ пас аз тарк кардани сарбозони охирини Амрико дар моҳи сентябр наметавонад кишварро назорат кунад. Ҳарчанд артиши Афғонистон талош кард дифоъ аз шаҳрҳои асосиро таъмин намояд, аммо Толибон тавонистанд онҳоро хеле зуд забт карданд.
"Намунаи давраи аввали Ҳокимияти онҳо хеле возеҳ аст. Барои арзишҳои Ғарб ҷой нест", қайд намуд Луи Ле Харди де Болие, профессори факултаи сиёсатшиносии Донишгоҳи католикии Лувен. Ҳамзамон, вай интизор надорад, ки Толибон пеш аз он ки кишварро пурра дубора тасарруф кунанд, ҳуҷумро қатъ мекунанд,
"Амрикоиҳо хаста шудаанд, ин тӯлонитарин ҷанг дар таърихи онҳост ва Президент Байден намехоҳад, ки насли сеюми сарбозони амрикоӣ пас аз 20 соли ҷанги бесамар дар он ҷо ҷанг кунанд. Онҳо Ҳукумати Кобулро тарк мекунанд, ки нерӯи маънавӣ надорад барои муҳофизат кардани кишвар аз исломгароёни мутлақ, ки ба назар чунин мерасад, ки дар ҷанг ғалаба мекунанд” гуфт де Болио [2].
Илова бар ин, коршиносони Аврупоӣ ба мувофиқа расиданд, ки мушкилоти башардӯстона ҳам дар дохили Афғонистон ва ҳам берун аз он, аз ҷумла афзоиши ҷараёни гурезаҳо ба кишварҳои ҳамсоя ва Аврупо, давом дорад. Онҳо инчунин имкони барқарор кардани муносибатҳои дипломатӣ байни кишварҳои Аврупо ва Толибонро зери шубҳа гузоштанд
Дар Афғонистон миёни нерӯҳои Ҳукуматӣ ва Толибон, ки қаламравҳои назаррасро дар деҳот ишғол кардаанд ва ба шаҳрҳои калон ҳамла кардаанд, як муқовимат вуҷуд дорад.
Ягона вилояте, ки дар ҳоли ҳозир амн аст ин вилояти Панҳшер буда, бо роҳбарии қумандони шинохта Аҳмад Масъуд ҳифз карда мешавад.
Ҷуди Демпси яке аз корманди калон ва сармуҳаррири Маркази стратегии Карнеги дар Аврупоибрози ақида намуд, ки “Шитобкорӣ, ки Толибон қудратро ба даст гирифтанд, сиёсати амниятӣ ва дифоии Иттиҳоди Аврупоро ба ханда овард. Аксари кишварҳои Ғарбӣ омода набуданд, ки Толибон тавонистанд аввал шаҳрҳои калон ва сипас Кобулро забт кунанд. Ҳамагӣ чанд ҳафта пеш, сафорати Олмон аз Вазорати дифоъ дар Берлин хоҳиш кард, ки ба эвакуатсия омодагӣ гирад вале рад карда шуд [4].
Ҳоло дипломатҳо ва кормандони маҳаллӣ бояд ба ҳар ҳол эвакуатсия карда шаванд, аммо дар фурудгоҳи Кобул шароити даҳшатбор ҳукмфармост. Дар айни замон, байни кишварҳои Ғарбӣ ҳамкорӣ вуҷуд надорад - ҳар яки онҳо мустақилона амал мекунанд. Пас аз солҳои тӯлонӣ дар бораи аҳамияти муттаҳидсозӣ ва ҳамоҳангсозии талошҳо, бӯҳрони Афғонистон бори дигар нишон дод, ки сиёсати воқеии амниятӣ дар Аврупо вуҷуд надорад - ҳатто дар сатҳи шаҳрвандӣ ва дар чунин шароити шадид мисли Афғонистон.
Бӯҳрон инчунин мавҷи нави баҳсҳоро дар бораи он, ки Аврупо дар робита бо паноҳандагони афғон бояд чӣ сиёсатро пеш гирад, ба вуҷуд овард. Кам касон мехоҳанд, ки ҳодисаҳои солҳои 2010 -ро такрор кунанд, ки ҷанги шаҳрвандии Сурия шаш миллион нафарро маҷбур ба тарки хонаҳояшон кард, ки тақрибан як миллион нафари онҳо дар Олмон паноҳ бурданд.
Ҳатто пеш аз ба сари қудрат омадани Толибон, раҳбарони Аврупо ба омодагӣ ба мавҷи нав шурӯъ карданд. Аввалҳои моҳи август, гӯё интизори бӯҳрон буданд, вазирони корҳои дохилии Олмон, Австрия, Белгия, Юнон, Дания ва Нидерланд аз Комиссияи Аврупо хостаанд, ки сарфи назар аз бад шудани вазъ дар ин кишвар муҳоҷиронеро, ки паноҳандагӣ надоштанд, ба шаҳрвандони кишвари Афғонистон паноҳгоҳ диҳанд.
Пас аз сари қудрат омадани Толибон, Ангела Меркел ба аъзои ҳизби худ гуфт, ки Олмон бояд то 10 000 афғон, аз ҷумла кормандони дастгирии сафоратхонаҳо, ҳомиёни ҳуқуқи башар ва дигар категорияҳои хатарро тахлия кунад. Аммо Армин Лашет, раиси ҳизби (CDU) - Иттифоки христианхои демократии Олмон умедвор аст, ки сарфи назар аз рейтинги ноумедкунанда, Номзад ба Канцлери оянда, ҳушдор дод: "Мо набояд чунин тасаввур кунем, ки Олмон метавонад ба ҳама ниёзмандон кумак кунад. Баръакси соли 2015, ҳоло мо бояд диққати худро ба расонидани кӯмаки башардӯстона равона кунем” [5].
Новобаста аз қарори Иттиҳоди Аврупо дар бораи паноҳандагони афғон, бӯҳрон ба равобити трансатлантикӣ аз ҷиҳати сиёсӣ ва ахлоқӣ зарбаи сахт зад. Ба роҳбарони Иттиҳоди Аврупо ва НАТО дар бораи амалия ва оқибатҳои нақшаҳои Байден дар бораи хурӯҷи нерӯҳояшон аз Афғонистон муфассал маълумот дода нашуд.
Ангела Меркел аз музокирот бо Толибон пуштибонӣ карда иброз медорад, ки бо мақсади нигоҳ доштани он чизҳое, ки дар солҳои охир дар Афғонистон ба даст омадаанд, наметавон аз музокирот бо Толибон даст кашид, гуфт дар Бундестаг канцлери Олмон.
Дар заминаи вазъи кунунии Афғонистон касе наметавонад аз музокирот бо ҷунбиши радикалии исломгарои Толибон даст кашад, гуфт садри аъзами Олмон Ангела Меркел рӯзи чоршанбеи 25 август дар Бундестаг. "Мо бояд ҳадафи ҳифзи он қадар тағироте, ки дар тӯли 20 соли охир дар Афғонистон ба даст овардаем, амалӣ шавем".
Ҳамзамон, вай қайд кард, ки дар бораи ягон созишномаи бечунучаро бо Толибон сухан гуфтан мумкин нест. "Мо мефаҳмем, ки ин душвор хоҳад буд, аммо мо бояд кӯшиш кунем, ки ин корро анҷом диҳем" гуфт роҳбари ҳукумати Олмон.
Аз нуқтаи назари Ангела Меркел, масъулияти фоҷиае, ки ҳоло дар Афғонистон идома дорад, асосан ба дӯши раҳбарияти барканоршудаи ин кишвар ва ҳамчунин нерӯҳои амниятии афғон гузошта шудааст, ки амалан аз муқовимат ба Толибон саркашӣ кардаанд.
«Мо ва ҷомеаи ҷаҳонӣ интизор будем, ки пас аз хуруҷи нирӯҳои байналмилалӣ аз Афғонистон, ҷанг метавонад бо Толибони решадор оғоз шавад».
Ба гуфтаи садри аъзами Олмон, авлавияти дигари Олмон дар Афғонистон бояд кӯшиши музокирот бо Толибон бошад [6].
Натиҷаҳои амалиёт дар Афғонистонро ҷамъбаст карда, Меркел қайд кард, ки иштирокчиёни он то ҳол тавонистанд шароити зиндагии бисёр сокинони кишварро беҳтар кунанд, масалан, дар таъмини барқ ва оби ошомиданӣ, инчунин паст кардани сатҳи фавт кӯдакон таъмин намоянд.
Пас аз ишғоли қудрат дар Афғонистон аз ҷониби ҷунбиши радикалии исломгарои Толибон, бисёре аз кишварҳои ҷаҳон ба эвакуатсияи шаҳрвандони худ, инчунин афғонҳое, ки бо сарбозони НАТО ва муттаҳидони он, созмонҳои хориҷӣ ва байналмилалии ҳуқуқи башар ва башардӯстона, рӯзноманигорон ва ҷамъият ҳамкорӣ мекарданд, шурӯъ карданд.
Тибқи изҳороти Ҳукумат, то эвакуатсия то 600 сарбозу афсари мусаллаҳи Бундесвер ҷалб карда шуданд. Санаи анҷоми амалиёт 30 сентябр аст.
То шоми 24 август ҳавопаймоҳои бундесвер беш аз 4650 нафарро аз Кобул, аз ҷумла афғонҳо ва шаҳрвандони кишварҳои севум, берун оварданд [7].
Дар ҳамин ҳол, президенти Фаронса, Эммануэл Макрон гуфт: "Мо бояд дар хатти пеш бошем ва худро аз ҷараёнҳои калони танзимнашавандаи муҳоҷират муҳофизат кунем, ки барои онҳое, ки онҳоро истифода бурда, ба шабакаҳои одамфурӯшон меафтанд, хатарнок мебошанд" [8].
Рӯйдодҳои рӯзҳои охир дар Афғонистон ҳама қадамҳои нодуруст ва хаёлҳои кишварҳои Ғарбиро нишон медиҳад, изҳор дошт коршиноси олмонӣ Маркус Кейм. Ва Ӯ қайд намуд, ки дар шароити ҳамлаи бомуваффақияти низомии Толибон, ҳалли сиёсӣ қариб ғайриимкон аст. Афғонистон аз Ғарб маҳрум аст ва барои он имконоти хубе боқӣ намондааст, ки ба кишварҳои Ғарбӣ мувофиқ бошад.
Ҳодисаҳои рӯзҳои охир нишон медиҳанд, ки вазъ дар моҳҳои охир чӣ гуна рушд кардааст аз як тараф, дар Доха музокироти бесамари сиёсӣ, аз тарафи дигар, рушди низомӣ ба нафъи Толибон.
Зоҳиран вафодории сиёсии нерӯҳои амниятии маҳаллӣ на ба ҳукумати марказии Афғонистон, балки ба ҳокимони маҳаллӣ, фармондеҳон ва дигар бозигарони бонуфуз тааллуқ дорад,
Аз назари Кейм, ҳеҷ кас наметавонад ба Толибон таъсир расонад ва ба натиҷаҳое расад, ки ба Ғарб писанд ояд. Сиёсатмадорони ғарбӣ ва олмонӣ мехоҳанд такрор кунанд, ки Толибон ҳамон режимеро, ки дар охири солҳои 90-уми асри гузашта барқарор нашудааст, зеро онҳо ба кумаки молии Ғарб манфиат доранд. Бо вуҷуди ин, коршинос оид ба Афғонистон таъкид мекунад, ки оё ин метавонад ҳамчун фишанги муассири фишор ба режими аз ҷиҳати идеологӣ пурқувват хидмат кунад.
Вай ҳамчунин бар ин ақида аст, ки "Эҳтимолан Афғонистон аз Ғарб маҳрум шудааст". Дар давраи муқовимати геополитикӣ, кишвар ба магнити гегемонҳои минтақавӣ табдил меёбад. Ғарб дар ин ҷо дигар коре надорад. НАТО таъкид мекунад, ки Афғонистон ҳамчун кишвари шарик боқӣ хоҳад монд, аммо дар сурати интиқоли қудрат ба Толибон ин чӣ гуна буда метавонад? "Ман чунин чизро тасаввур карда наметавонам" [9].
Дар вазъи кунуии Афғонистон азбаски Тоҷикистон як кишвари ҳамҷавору ҳамсоя ва аз лиҳози геополитики ҳаммарз буда, ба ин қазия худро бетараф гирифта наметавонад.
Ногуфта намонад, ки таҷрибаи сулҳи Тоҷиконро дар тамоми дунё меомӯзанд.
Сарвари тоҷикони ҷаҳон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шахсан саҳми худро дар муътадил сохтани вазъи Афғонистон сайю талош намуда истодаанд.
Барои ҳалли фаврии мушкилоти сиёсиву амниятии кишвари ҳамсоя бояд ҳарчи тезтар як Ҳукумати фарогири инклюзивӣ бо иштироки ҳамаи ақалиятҳои миллӣ пеш аз ҳама тоҷикони Афғонистон, ки зиёда аз 46 фоизи мардуми ин кишварро ташкил медиҳанд, таъсис дода шавад.
«Тоҷикистон ҳама гуна намуди беқонунӣ, зуҳуроти куштор, ғоратгарӣ ва таъқибу зулмро алайҳи мардуми Афгонистон, махсусан тоҷикон, узбекон ва дигар ақаллиятҳои миллӣ қатъиян маҳкум менамояд».
Тоҷикистон чун ҳамсояи наздик ҳамеша эҳёи сулҳу суботи пойдорро дар Афғонистон ҷонибдорӣ мекард ва дар ин мавқеъ устувор боқӣ мемонад.
«Тоҷикистон аз ҷомеъаи ҷаҳонӣ даъват ба амал меорад, ки барои таъмини сулҳу субот дар Афгонистон ва ҳарчӣ тезтар муътадил гардонидани вазъияти мушкили сиёсиву амниятии он бо роҳи гуфтушунидҳо чораҳои фавриро бинад» [10].
Барои барқарории ҳарчӣ зудтари сулҳу субот ва амнияти Афғонистони ба мо дӯст ва ҳамсоя тамоми ҷомеаи ҷаҳониро аз ҷумла Созмони Миллали Муттаҳид, Иттиҳоди Аврупо, Созмони ҳамкориҳои Шанхай ва дигар кишварҳои абарқудратро даъват ба амал меорем,ки барои ҳалли ин қазия бетараф набошанд, чунки ҷанг ва нооромӣ танҳо харобиро меорад.
Иқтибосҳо:
Воҳидова Санавбарбону,
д.и.т., профессор
мудири Шуъбаи Аврупо ва Амрико
Ашуров Маъруф,
ходими илмӣ
