Яке аз меъёрҳои тарбияи инсон рафтори иҷтимоии ӯ мебошад. Амали одам, рафтори ӯ танҳо дар ҳамон вақт мазмуни мусбати иҷтимоӣ пайдо мекунад, ки онҳо манфиатҳои ҷамъиятиро бевосита ё бавосита инъикос менамоянд, ба амалӣ гардидани мақсадҳои ҷамъиятӣ мусоидат мекунанд. Умуман рафтори иҷтимоии одамонро шароити иҷтимоие, ки дар он ташаккул ва амал мекунанд, хусусияти иҷтимоию иқтисодии ҷамъият, сохти ҷамъиятии он муайян мекунад. Аммо ташаккули рафтори ҷамъиятии инсон дар соҳаҳои гуногуни ҳаёт-истеҳсолот, ҳаррӯза, ҷамъиятию сиёсӣ донистани системаи талаботи иҷтимоию меъёриро пешбини намуда, дар ҷараёни кори тарбиявӣ сурат мегирад.
Рафтори иҷтимоии шахс азбаски он ба манфиати одамони дигар, коллектив, умуман ҷамъият дахл мекунад, агар кирдорҳои содиршуда бо қонунҳои ҳуқуқӣ ба эътидол оварда шаванд, на танҳо баҳои маънавӣ, сиёсӣ, балки баъзан баҳои ҳуқуқӣ дода мешавад.
Тарбия ҷузъи ҷудонашавандаи таълим мебошад, зеро категорияи дидактикӣ ҳам раванди азхудкунии миқдори муайяни донишҳои системавӣ ва ҳам натиҷаи азхудкуниро ифода мекунад. Дониш на танҳо афзоиши зеҳнии шахсиятро таъмин мекунад, балки арзиши ахлоқӣ мебошад, зеро он дараҷаи инкишофи инсонро ҳамчун шахсият муайян мекунад.
Дар мафҳуми «маърифат» мо на танҳо маҷмӯаи донишҳои систематикишуда, назариявие, ки дар ҷараёни таълим ба даст оварда шудаанд, балки ахбороти ҷамъиятию сиёсӣ, инчунин тамоми ҳаҷми донишҳои дар рафти раванди педагогӣ ҳосилшуда ва ҳаҷми он ба инобат гирифта мешавад. Тарбияи ахлоқӣ, ки дар натиҷаи муносибатҳои байнишахсӣ ба даст омадааст, яъне ҳамаи он чи ки доираи ахлоқии одамро муайян мекунад ва ба шарофати он вай одам мешавад.
Тарбияи муносибати мусбат ба тарбия тамоми раванди ташаккули ахлоқии шахсро тамом накарда, яке аз ҷузъҳои муҳими он буда, пайдоиши бисёр хислатҳо ва сифатҳои баланди ахлоқиро таъмин мекунад.
Нишондиҳандаи сифатии ҳамаи муносибатҳои одами муосир бештар аз сатҳи таҳсилоти ӯ вобаста аст, бинобар ин, ҳангоми ташаккули ҳар як шахс ҳамчун шахсият муносибати ӯ ба тарбия махсусан аҳамиятнок аст. Барои инсон, ҳамчун шахс талаботи маънавӣ махсусан муҳим аст, ки бо инкишофи он амалҳои фард аҳамияти иҷтимоӣ пайдо намуда, ҳамчун кашонандаи эҳтиёҷоти ахлоқӣ, эстетикӣ ва маърифатӣ баромад мекунанд.
Мафҳуми системаи маориф маҷмӯи:
– равандҳои барномаҳои таълимии пайдарпай ва стандартҳои давлатии таҳсилоти сатҳу самтҳои гуногун;
– шабакаҳое, ки аз муассисаҳои таълимии шаклҳои ташкилию ҳуқуқӣ ва намудҳои гуногуни амалишаванда;
— системаҳои органҳои роҳбарикунанда ва муассисаю корхонаҳои тобеи онҳо ва ғайра.
Дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф» мафҳуми таълим ҳамчун раванди мақсадноки таълиму тарбия ба манфиати шахс, ҷомеа ва давлат, бо изҳороти он, ки шаҳрванд (донишҷӯ) ба дастовардҳои муайян ноил гардидааст, сатҳи давлатии таҳсилот (тахассуси таълимӣ) пешбинӣ менамояд. Қонуни мазкур принсипҳо, ҳадафҳо, вазифаҳо ва низоми маориф (ибтидоӣ, миёна, махсус, олӣ ва ғ.), муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ ва хизматрасонии таълимиро эълон мекунад.
Мушкилоти соҳаи маориф дар Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф» ошкор гардида, ба принсипҳои зерин асос ёфтааст:
- характери илмӣ, дунявӣ ва инсондӯстии таълим;
- ягонагии фазои фарҳангӣ ва маърифатӣ;
- афзалияти арзишҳои умумибашарӣ, ҳаёт ва саломатии инсон, тарбияи шаҳрвандӣ ва муҳаббат ба Ватан;
- таҳсилоти умумии ҳатмӣ;
- дастрасии таҳсилот;
- хусусияти демократии давлатию ҷамъиятии идоракунии маориф;
- мутобиқ будани таълим ба сатҳи ҷаҳонӣ ва ғайра.
Мақсади таълим қонеъ гардонидани талаботи шахсият ба рушди ҳамаҷониба барои амалӣ намудани тамоми қобилиятҳо оид ба беҳтар намудани сифати зиндагӣ ва фаъолияти ӯ, афзун намудани мероси иқтисодӣ, фарҳангӣ ва маънавӣ тараққиёти иҷтимоиву иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин замина мебошад. Яке аз принсипҳои асосие, ки ин қонун муқаррар кардааст, принсипи ягонагии фазои маданию маърифатӣ, алоқамандии таълим бо анъанаҳои миллию фарҳангии халқи тоҷик ва дигар халқҳои муқими ҷумҳурият мебошад.
Вазифаи таълиму тарбия аз тайёр намудани шаҳрвандони баландихтисос, тафаккури созанда, барҷастаи дорои дониш, малака ва маҳорати касбии амиқ, ки бо ғояҳои сулҳҷӯёна, инсонпарварӣ, ватандӯстӣ, адолати иҷтимоӣ, риояи арзишҳои аз ҷониби умум эътирофшудаи инсондӯстӣ, ҳуқуқу озодӣ фаро гирифта шудаанд, иборат аст.
Системаи маориф бо мазмун ва сохтори муассисаҳои таълимӣ, ки ба онҳо муассисаҳои таълимии томактабӣ, махсус, тарбиявӣ, беруназмактабӣ дохил мешаванд, тавсиф карда мешавад. Дар ҳуҷҷатҳои давлат оид ба маориф, дар суханрониҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар Паёмҳои худ ба ҷавонон таъкид шудааст, ки таълим як принсипи бунёдӣ буда, ба баланд бардоштани таълиму тарбияи ҷавонон, дар барои бунёди ҷомеаи демократӣ, ки таҳсилот на танҳо воситаи гирифтани дониш, балки омили тағйир додани муносибати ҷавон ба соҳаи иҷтимоӣ ва фарҳангӣ гардад, мутобиқати ҷавонон ба меҳнат ва истеҳсолот дар ҷамъияти дигаргуншаванда дар шароити нав гардад. Пас, ба маънои аслӣ тарбия маънои ташаккулро дорад. Аммо ташаккул ҳеҷ гуна нест, балки бо азхудкунии арзишҳои илм, фарҳанг ва амалия алоқаманд аст. Маърифат аксар вақт ба мафҳуми танг, берун аз фарҳанг ва ахлоқ, ҳамчун соҳиби дониш, маҳорат ва маҳоратҳои ба низом даровардашуда фаҳмида мешавад. Дар ин маврид тарбия бо фарҳанг ва амалия алоқаманд аст, бинобар ин тарбия тарбияи фарҳангӣ ва ахлоқӣ мебошад. Фаъолияти ҷомеаро оид ба интиқоли фарҳанг, шиносоӣ бо он тарбия меноманд.
Тарбия хамчун инкишофи нерӯҳои табиӣ ва маънавии инсон як намуди муҳими фаъолияти ҷамъиятӣ буда, ба манфиати шахсият ва ҷамъият сурат мегирад. Аз ин бармеояд, ки тарбия ҳамчун ба фаъолияти воқеии таърихӣ шомил шудани шахс бе тарбия, бе давомнокии раванди таърихии фаъолияти инсон имконнопазир аст.
Таълим ва тарбия як ягонагии ҷудонашавандаро ифода мекунанд, аммо ба ҳар ҳол ҳар кадоми онҳо хусусияти хоси худро доранд. Мақсади таълим додани системаи дониш, маъно, тасвирҳо, яъне маълумоте, ки барои фаъолияти бомуваффақияти тамоми ҷамъият ва шахс зарур аст. Аз тарафи дигар, маориф фаъолиятро ташаккул дода, ҳадафи расонидани принсипҳои ташкилии онро дорад.
Агар омӯзиш масъалаи он чиро, ки барои амал кардан лозим аст, ҳал кунад, пас тарбия маҳз нишон медиҳад, ки шумо чӣ гуна амал хоҳед кард. Барои амал кардан, донистан лозим аст, барои донистан бояд фаъолияти маърифатиро ба амал бароред, ки барои он нерӯи равонии доноро барбод додан лозим аст. Агар таълим ба ошкор намудани образҳои фаъолияти пештара нигаронида шуда бошад, вазифаи тарбия аз он иборат аст, ки қобилият, эҳтиёҷот, маҳорат ба фаъолияти навро эҳё намояд.
Вазифаҳои мақсадноки таълим ва тарбия ягонагии вайроннашавандаи онҳоро муайян мекунанд: кас бе дониши муайян берун аз маълумоте, ки таълим медиҳад, амал карда наметавонад. Маориф пояи тарбия аст. Ин мавқеи муҳим дар педагогика ҳамчун принсипи ягонагии таълим ва тарбия ифода ёфтааст. Маориф дар марҳалаи гардиши рушди худ қарор дорад, зеро аз як тараф, дар асоси вазифаҳои рушди дохилии ҷомеаи мо навсозӣ мешавад, аз тарафи дигар, раванди ҳамгироии Тоҷикистон бо ИДМ идома дорад. Мамлакатҳои Иттиҳоди Аврупо, ки дар он ҷо парадигмаи наверо ҷорӣ кардан лозим аст, ки ба талаботи иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷамъияти баъдииндустриалии дар асоси дониш асосёфта, ки ҳалли як қатор проблемаҳои мураккаберо талаб мекунад, на танхо маҳсулоти муҳимро талаб мекунад, балки захираҳо, инчунин консептуализатсияи равшан ва фаҳмиши назариявиро дар бар мегирад. Умуман барои ҳалли ин проблемаҳо замина ба вуҷуд омадааст. Вале дар доираи мақсадҳои умумӣ ва фаъолияти якҷоя бояд се субъекти муҳими равандҳои навсозӣ чун сиёсатмадорон, олимон ва таҷрибачиён муттаҳид шаванд.
Ҳамин тавр, таълим ва тарбия ягонагии диалектикии худро ифода мекунанд. Ин ду тарафи ҷараёни ягонаи ба фаъолияти меҳнатӣ ва ҷамъиятӣ тайёр кардани шахс мебошанд, ки объективӣ мебошад. Ҳар гуна паст задан, кам баҳо додан ба ин ягонагӣ боиси суст шудани тарбия, ба вуҷуд омадани душвориҳои иловагӣ дар роҳи он мегардад.
Ба туфайли қобилияти қонеъ гардондани ҳар гуна эҳтиёҷоти инсон объект барои одам аҳамияти калон пайдо карда, мувофиқи эҳтиёҷот маҳсули арзишманд мегардад. Тавассути ташаккули арзишҳои гуногун шахс иҷтимоӣ мешавад, яъне таҷрибаи иҷтимоӣ, ахбороти иҷтимоиро азхуд мекунад, ба меҳнат ҳамроҳ мешавад.
Дар замони ҳозира, ки техника бо суръати тез тараққӣ мекунад, масъалаи умумии инсонӣ-наҷот додани ҳаёти тамоми инсоният ва маданияти ба вуҷуд овардаи он, ба беҳтар шудани ахлоқи инсон, хизмати вай ба инсони ҳақиқатан инсондустӣ, умумибашарӣ ҳисса гузоштан ба миён гузошта мешавад.
Савринисо Саидмирова,
номзади илмҳои педагогӣ
