Хусусияти муҳими марҳилаи муосири муносибатҳои байналмилалӣ ҷараёни босуръати он аст. Ҳоло қарорҳое, ки барои инкишофи муносибатҳои байналмилалӣ муҳиманд, дар ҳамаи қитъаҳо қабул карда мешаванд.
Дар тӯли ду даҳсолаи охир дар ҷаҳон равандҳои ҳамгироии муносибатҳои иқтисодӣ ва фарҳангӣ босуръат ба амал меоянд, ки барои ҳамгироии равандҳои сиёсӣ асос шуда метавонанд.
Дар аввали солҳои 90 – ум лагери сотсиалистии Аврупо аз байн рафта, Ташкилоти Шартномаи Варшава барҳам дода шуд. Дар пайи ин Иттиҳоди Шӯравӣ пош хӯрд. Дар натиҷа, низоми кӯҳнаи муносибатҳои байналмилалӣ, ки бисёқутбӣ ном дошт, фурӯ рафт. Аммо, муносибатҳои байналмилалӣ на танҳо бо тағйири оддии таносуби қувваҳо байни иштирокчиёни сиёсати ҷаҳонӣ тавсиф мешаванд. Балки, тамоюлҳои нави инкишофи онҳо қувват мегиранд.
Аввалин тамоюли рушди низоми муносибатҳои байналмилалӣ парокандагии қудрат мебошад. Масъалаи ояндаи низоми муносибатхои байналмилалӣ равшан аст. Баъзе аз сиёсатшиносон чунин мешуморанд, ки ташаккули низоми роҳбарии маҷмуавӣ дар Иёлоти Муттаҳида Амрико, Аврупои Ғарбӣ ва Ҷопон айни замон сурат гирифта истодааст. Дигарон баҳс мекунанд, ки Иёлоти Муттаҳида Амрико бояд ҳамчун пешвои ягонаи ҷаҳон эътироф карда шавад. Дигарон имкони эҳёи низоми дуқутбиро мебинанд, ки дар он ҷо ба ҷои ИҶШС ва Чин дар муқовимати идеологӣ ва низомӣ-сиёсӣ бо Иёлоти Муттаҳидаи Амрико қарор хоҳад гирифт. Аммо, вижагии куллии замони муосир дар он аст, ки ҳоло дар бораи роҳбарии мутлақи баъзе давлатҳо дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ сухан гуфтан ғайриимкон аст. Тағйирот дар ҳамоҳангсозии қувваҳои сиёсӣ дар арсаи ҷаҳонӣ, ташаккули ҷаҳони бисёрқутба зиддиятҳои зиёди рушдро ба вуҷуд меорад ва барои дарёфти роҳҳои ҳалли низоъҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, баҳсҳои байнидавлатӣ майдони васеътар фароҳам меорад.
Тамоюли дуввуми низоми муносибатҳои байналмилалии муосир фаҳмиши нав дар бораи нақши силоҳи ҳастаӣ дар низоми амнияти миллӣ мебошад. Ин фаҳмиш то кунун дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ бар асоси пешгирии ҳастаӣ сохта шуда буд, вақте ки хатари ҳамлаи ҳастаӣ бо таҳдиди зарбаи ҷавобӣ бо зарари ҷуброннопазир ба кишвари ҳамлагар безарар карда мешавад. Бо вуҷуди ин, дар ибтидои солҳои 80 – уми асри XX ҳам олимони шӯравӣ ва ҳам оқибатҳои чунин мубодилаи зарбаҳои ядроиро ҳисоб карда баромаданд. Натиҷаи бадастомада "зимистони ҳастаӣ" ё "шаби ҳастаӣ" номида шуд, ки воқеан маънои марги башарро дорад. Натиҷа эътироф шуд, ки ҷанги ҳастаӣ наметавонад василаи расидан ба ҳадафҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, идеологӣ ва дигар ҳадафҳо бошад. Дар ҳоле, ки вобастагии ҷаҳонии давлатҳо якбора афзоиш ёфтааст. Маълум шуд, ки барои маҳдуд ва пешгирии паҳншавии шумораи давлатҳои дорои силоҳи ҳастаӣ кофӣ нест.
Тамоюли сеюми рушди низоми муносибатҳои байналмилалӣ ташаккули фаҳмиши нави роҳҳои таъмини амнияти миллии як давлати алоҳида дар солҳои охир мебошад. Дар лексикаи сиёсати ҷаҳонӣ истилоҳи нав пайдо шуд - "низоми мукаммали амнияти байналмилалӣ". Аз миёнаҳои солҳои 80 –-ум аллакай бисёр созишномаҳои байналмилалӣ ба имзо расидаанд, ки фаҳмиши нави вазифаҳои амниятиро ба ҷараёни асосии амалҳо табдил медиҳанд. Аз тарафи дигар, танҳо ба захираҳои миллии худ такя карда, амнияти миллиро таъмин кардан лозим нест. Низоми амнияти маҷмуӣ имкон медиҳад, ки дар мубориза бар зидди таҷовузкор ба нерӯҳои сермиллат, нерӯи низомӣ ва иқтисодии кишварҳои дигар такя кунад.
Тамоюли чоруми рушди низоми муносибатҳои байналмилалӣ таҳияи воситаҳои сиёсии таъсири пешгирикунандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба иштирокчиёни муноқишаҳо, кафолатҳои ғайринизомии сулҳ ва чораҳои пешгирии низоъҳои дарпешистода мебошад. Дар гуфтушуниди байналхалқӣ вазъияти нав ба назар мерасад. Ҳоло музокирот бештар ҳамчун воситаи ба даст овардани афзалиятҳои яктарафа баррасӣ карда намешаванд, балки ҳамчун раванди қабули қарорҳои муштарак мебошад.
Панҷум, тамоюли рушди низоми муносибатҳои байналмилалӣ шомили як қатор вазифаҳои таъмини амнияти ҷомеаи ҷаҳонӣ, ба ҷуз аз низомӣ, мушкилоти дорои хусусияти дигар мебошад. Ин чунин мушкилот ба монанди тағйирёбии иқлим ва харобшавии муҳити табиӣ, терроризми байналмилалӣ, номутаносибӣ дар рушди иқтисод, илм ва технология мебошад.
Тамоюли шашуми рушди низоми муносибатҳои байналмилалии муосир демократикунонии онҳо мебошад. Назорати демократӣ дар сиёсати хориҷӣ ва низоми муносибатҳои байналмилалӣ барои пешгирӣ кардани хатар дар ҷаҳон зарур аст. Чунин демократикунонӣ дар он зоҳир мешавад, ки бо ифодаи муносибати худ ба сиёсати хориҷии ҳукумат яъне, одамон ба ин роҳ ба низоми муносибатҳои байналмилалӣ таъсир мерасонанд. Воситаи таъсирбахши ба мавқеи давлатҳо, рафти ҳукуматҳо инчунин, муроҷиатҳо ва тавсияҳое мебошанд, ки ҳангоми муколамаи байналмилалии ҷомеа қабул карда мешаванд.
Манфиати миллӣ яке аз дараҷаҳои муҳимтарин дар назария ва амалияи муносибатҳои байналмилалӣ мебошад. Манфиати миллӣ ҳамчун ниёзҳои бошууронаи миллат ба ҳифзи худ, рушд ва амният фаҳмида мешавад. Манфиати миллиро метавон ҳамчун огоҳӣ ва инъикос дар фаъолияти раҳбарони давлат аз ниёзҳои он муайян кард. Ин ҳам ба давлатҳои сермиллат ва ҳам аз ҷиҳати қавмӣ якхела дахл дорад. Аслан манфиати миллӣ маънои манфиати миллӣ-давлатиро дорад.
Манфиатҳои миллӣ хислати объективї доранд, чунки бо табиати тағйирнопазири инсонӣ, шароити ҷуғрофӣ, анъанаҳои иҷтимоӣ —фарҳангӣ ва таърихии халқ алоқаманданд.
Манфиатҳои миллӣ ду хусусият доранд:
- хислати доимӣ доранд, ки тақозои ҳастӣ, қонуни тағйирнопазири табиат мебошад;
- хислати тағйирёбанда доранд, яъне манфиатҳо дар замон ва макони муайян шакли мушаххас доранд. Муайян кардани шакли манфиатҳои миллӣ вазифаи давлат мебошад, ки сиёсати хориљиро инҳисор намудааст.
Аммо асоси манфиатњои миллӣ, ки забони халқ, фарҳанги он, шароити табии мавҷудияти онро инъикос менамояд, доимӣ мемонад. Бинобар ин, омилҳои дохилидавлатӣ (режими сиёсӣ, афкори иҷтимоӣ ва ғайра), ки вобаста аз ҳолатҳои гуногун тағйир меёбанд, аз тарафи реалистон чун воситаҳои таъсиррасон ба табиати манфиатҳои миллӣ шинохта намешаванд. Ба андешаи онҳо манфиатҳои миллӣ бо хислати режими сиёсӣ алоқаманд нестанд. Мутаносибан, сиёсати дохилӣ ва хориљӣ нисбат ба якдигар худмухтории бештар доранд.
Манфиатҳои бунёдии миллӣ-давлатӣ, ки ба таври анъанавӣ фаҳмида мешаванд, се ҷузъи асосиро дар бар мегиранд:
- амнияти ҳарбӣ;
- иқтисод ва рушди он;
- соҳибихтиёрии давлатӣ ҳамчун асоси назорат бар қаламрави муайян ва аҳолӣ ё миллати ҳифзшаванда ҳамчун давлати озод ва мустақил.
Баъзан унсурҳои зерин илова карда мешаванд:
- афзоиши миллӣ;
- ҳифзи мавқеъҳои иқтисодӣ ва сиёсии давлат дар арсаи байналмилалӣ;
- густариши таъсири он дар сиёсати ҷаҳонӣ.
Ҳоло ҳам ин унсурҳо ва ҳам мазмуни манфиатҳои миллӣ дар маҷмӯъ зери фишори далелҳо ва ҳолатҳои нав тағйироти ҷиддиро аз сар мегузаронанд.
Пош хӯрдани сотсиализми "воқеӣ" ва ҳамроҳ бо мушкилот, зиддиятҳо, гузариш ба муносибатҳои бозорӣ ва демократияи плюралистӣ, суқути ИҶШС ва оқибатҳои сершумори он, анҷоми "ҷанги сард" байни Шарқ ва Ғарб – ҳамаи ин ва бисёр равандҳои дигаре, ки дар ҷаҳони муосир ба амал меоянд, онҳо дар назди ҷомеаи ҷаҳонӣ вазифаҳои нав гузошта, таҳаввулот дар шароити татбиқи манфиатҳои субъектҳои сиёсати байналмилалӣ мекунанд. Одатан, муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаи байни давлатҳо бо муносибатҳои наве, ки дар соҳаҳои гуногун, аз қабили нақлиёт, иқтисод, молия, иттилоот, фарҳанг, илму маориф ва ғайра амал мекунанд, пурра карда мешаванд. Дар ин шароит манфиатҳои миллиро бидуни мавҷудияти давлат ба монанди суботи дохилӣ, некӯаҳволии иқтисодӣ, амният, сиёсати хориҷӣ, муҳити зист, обрӯ ва нуфуз дар арсаи ҷаҳонӣ таъмин кардан мумкин нест. Манфиати миллӣ дар сиёсати хориҷӣ ифодаи худро меёбад. Он асоси таҳияи сиёсати ҳукуматро ифода мекунад, ҳадафҳои мушаххаси давлатро нисбат ба дигар давлатҳо ва роҳҳои имконпазири расидан ба онҳоро муайян мекунад.
Сиёсати хориҷӣ роҳи умумии як давлат дар корҳои байналмилалӣ, танзими муносибатҳои ин ё он давлат бо давлатҳо ва халқҳои дигар тибқи усулҳо ва ҳадафҳои он амалӣ карда мешавад.
Аз як тараф, кӯшиши ба вуҷуд овардани империяҳои ҷаҳонӣ, амалисозии утопияи иҷтимоӣ — сиёсӣ, рӯйдодҳои асри XX, ки ба сарнавишти тамоми башарият таъсир расониданд (ду ҷанги ҷаҳонӣ, зиддияти ду низоми иҷтимоӣ — сиёсӣ, афзудани алоқамандии ҷаҳон дар остонаи ҳазорсолаи нав) нишонањои мавҷудияти сиёсати ҷаҳонӣ мебошанд.
Бисёр муҳаққиқон сиёсати ҷаҳониро як чизи мафҳум ва нуқтаи назари сиёсатшинос ба муносибатҳои байналхалќӣ мешуморанд, ки дар он ҷанбаи сиёсӣ ва андозагирии сиёсӣ шартан ҷудо карда шудааст.
Муҳаққиқон А.Е. Бовин ва В.П. Лукин чунин мешуморанд, ки:
—«Сиёсати ҷаҳонӣ» ин фаъолият ва муносибатҳои мутақобилаи давлатҳо дар арсаи байналхалқӣ мебошад; вале:
—«Муносибатҳои байналхалқӣ» ин маҷмӯи муносибатҳои воқеии байни давлатҳо, натиҷаи фаъолияти онҳо дар фазо ва муҳите мебошад, ки онро сиёсати ҷаҳонӣ меноманд. Ба ғайр аз давлатҳо, субъект ва иштирокчиёни сиёсати ҷаҳонӣ ҷунбишҳои гуногун, созмонҳо, ҳизбҳо ва ғайра низ мебошанд.
Сиёсати ҷаҳонӣ омили фаъоли ташаккулдиҳандаи муносибатҳои байналхалќӣ мебошад.
Муносибатҳои байналхалқӣ таҳти таъсири сиёсати ҷаҳонӣ доимо тағйир ёфта, дар навбати худ, ба мазмун ва хислати он таъсир мерасонанд.
Чунин мавқеъ фаҳмиши рӯйдодҳои арсаи ҷаҳониро осон намуда, метавонад дар таҳлили сиёсати ҷаҳонӣ ба сифати нуқтаи аввалия қабул карда шавад.
Мафҳуми «сиёсати ҷаҳонӣ» иштироки фаъоли бозигарҳои ғайрианъанавиро дар ташаккули фазои байналхалқӣ, ки мавқеи давлатро чун иштирокчии асосии муносибатҳои байналхалқӣ танг наменамоянд, фаро мегирад.
Зоҳиран, фарқият на танҳо дар байни сиёсати ҷаҳонӣ ва муносибатҳои байналмилалӣ, балки байни сиёсати хориҷӣ ва байналмилалӣ низ вуҷуд дорад.
Сиёсати хориҷӣ — ин татбиқи мушаххас ва амалии усулҳои асосии сиёсати байнамилалии давлат аз тарафи вазорати корҳои хориҷӣ мебошад, ки дар доираи сохторҳои васеътари он тарҳрезӣ гардида, манфиатҳои миллии давлатро инъикос менамоянд.
Барои аксари иштирокчиёни ғайридавлатӣ, муносибатҳои байналмилалӣ сиёсати «хориҷӣ» намебошад.
Барои иштирокчиёни ғайридавлатб, муносибатҳои байналхалқӣ:
а) «фаромиллӣ» мебошад, чунки қатъи назар аз иродаи давлат ва аксаран бар хилофи он амалӣ мешавад;
б) «ғайридавлатӣ» мебошад, чунки субъектҳои он гурӯҳи сарвароне мебошанд, ки тааллуқияти давлатии онҳо амалан ҷанбаи зоҳирӣ дорад.
Сиёсати хориљӣ ва байналмилалии давлат на танҳо бо якдигар, балки бо сиёсати дохилии он низ алоқаи наздик доранд, ки аз чунин омилҳо, монанди заминаи ягона, ҳадафи ниҳоӣ, захираҳои ягона, субъекти ягона ва ғайра бармеояд.
Дар айни замон, аҷиб ин аст, ки сиёсати «фаромиллӣ» ва ҳатто «ғайридавлатӣ» ҳар чи бештар дар муносибатҳои байни давлатҳо ба кор бурда мешавад.
Муҳаққиқи Швейтсарӣ Ф. Брайер чунин ақида дорад, ки сиёсати хориҷӣ наметавонад фақат ҳуқуқи махсуси вазорати корҳои хориҷӣ бошад. Аз сабаби афзун шудани зарурати якҷоя идора кардани масъалаҳои мураккаб ва сершумор, инчунин, сиёсати хориҷӣ вазифаи дигар сохторҳо ва идораҳои давлатӣ низ мебошад.
Ҳадафҳои “Сиёсати хориҷӣ” ҳамчун яке аз самтҳои фаъолияти сиёсӣ ҳифзи соҳибихтиёрии он ва таъмини амнияти миллӣ ва тамомияти арзӣ мебошад. Дар натиҷаи татбиқи ин ҳадафҳо барои рушди дохилии сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар шароити мусоид фароҳам оварда мешавад. Давлат манфиатҳои худро дар соҳаи робитаҳои хориҷӣ дарк намуда, вазифаи сиёсати хориҷии худро иҷро мекунад.
Муҳимтарин воситаи сиёсати хориҷӣ дипломатия аст, яъне фаъолияти расмии роҳбарони давлатҳо, ҳукуматҳо ва мақомоти махсуси равобити хориҷӣ (масалан, вазоратҳои корҳои хориҷӣ) барои амалӣ намудани он, ҳифзи ҳуқуқ ва манфиатҳои давлатҳои хориҷа мебошад. Ҳадафҳои сиёсати хориҷии онҳо инчунин, тавассути таъсис ва тавсеаи робитаҳои тиҷоративу иқтисодӣ, илмию техникӣ, қарзию молиявӣ ва фарҳангӣ амалӣ мешаванд, ки ҳам дар сатҳи расмӣ ва ҳам бо кумаки ташкилоту муассисаҳои давлатӣ ва хусусӣ дастгирӣ мешаванд.
Дипломатия – ин фаъолияти давлатӣ дар самти муносибатҳои хориҷӣ, маҷмӯи муассисаҳо ё ашхос, ки ба ин фаъолият машғул мебошанд; касбияти дипломат санъати бурдани корҳо нисбати гуфтушунидҳо, амалиёт ва дастгоҳ, ки тавассути онҳо гуфтушунидҳо бурда мешавад, инчунин қисми хориҷии дафтари корҳои хориҷӣ, истифодаи хирад ва усул дар пешбурди муносибатҳои расмӣ байни ҳукуматҳо ва давлатҳои мустақил; илм дар бораи муносибатҳои хориҷӣ, санъати бурдани гуфтушунид; фаъолияти расмии давлатҳо ва мақомоти махсуси муносибати хориҷӣ оид ба бурдани гуфтушунидҳо, мукотибот ва дигар воситаи сулҳомез, мақсад ва вазифаҳои сиёсати хориҷӣ, воситаи ҳифзи ҳуқуқ ва манфиатҳои давлат дар хориҷ мебошад
К.Ҳамилтон ва Р.Лангҳорн дар бораи вижагиҳои дипломатияи муосир сухан ронда, ду нуктаи муҳимро таъкид мекунанд. Аввалан, ошкоро будани он дар муқоиса бо гузашта, ки ҷалби намояндагони табақаҳои гуногуни аҳолиро ба фаъолиятҳои дипломатӣ фаро мегирад. Дуюм, рушди дипломатияи бисёрҷониба дар сатҳи созмонҳои байналмилалӣ.
Дар шароити муосир сиёсати хориҷӣ беш аз пеш ба санъати музокирот, дастёбӣ ба созишҳои оқилонаи сиёсии мутақобилан мақбул табдил меёбад. Яке аз мушкилоти асосии он тасдиқи усули ҳамзистии осоиштаи давлатҳо ҳамчун бозингари умумӣ барои пешбурди корҳои ҷаҳонӣ ба манфиати ҳар як халқ, дар маҷмӯъ башарият мебошад.
Раҳмонзода А.Ш., муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
