Ташаннуҷи бархурдҳои сиёсию тамаддунӣ, ки бар мабнои бозиҳои геополитикӣ зуҳур карда, боиси низоъ ва даргириҳои зиёди ақидатию ҳувиятӣ дар минтақаҳои гуногуни сайёра, бавижа дар кишварҳои мусулмонӣ гардидааст, воқеияти имрӯзи башарро ба намоиш мегузорад. Суъистифода аз дини ислом, парокандани тухми кинаву адовати мазҳабӣ, нохун задан ба эҳсоси мазҳабии мардуми минтақаҳои Ховари Миёна барои таҳиягарони сенарияҳои сиёсӣ ба ҳайси абзори асосӣ хидмат мекунад. Зиёда аз ин, дар заминаи бархурдҳои мазҳабӣ ва шикастани ҳувияти миллии мардум низомҳои динӣ-мазҳабӣ дар минтақаҳо ба вуҷуд оварда мешаванд ва сохторҳои сиёсӣ бар асоси сиёсати динӣ-мазҳабӣ шакл гирифта, барномаи сохтмони давлатҳои динӣ дар минтақаҳои гуногуни Шарқи мусулмонӣ татбиқ мешавад.

Масъалаи тарзи биниши дунявӣ ва низоми мафкураи мазҳабӣ дар доираи илмҳои фалсафӣ, сиёсӣ, фарҳангшиносӣ, ҷомеашинохтӣ, равоншинохтӣ, мардумшиносӣ ва амсоли инҳо таҳлилу арзёбӣ мегарданд. Дар низоми динӣ ба забони сода, тасаллути ҳукумати динӣ бар ниҳодҳои давлатӣ ва иҷтимоӣ равшан аст, ки дар шакли истилоҳӣ, аз он ба унвони “клерикализм” ёд мешавад. Ба сухани дигар, дин ва мазҳаб дар умури давлатӣ ва иҷтимоӣ дахолат карда, ташкилоту созмонҳои динӣ дар ҳудуди давлат ва ҳукумат аз нуфузи зиёд бархурдоранд. Дар системаи клерикалӣ-динӣ на қонунҳои дунявӣ, балки қавонини шаръӣ ба унвони меъёри сохторӣ ва давлатӣ мавриди амал қарор мегиранд ва мафкураи мазҳабӣ ба сифати қутби сиёсӣ-маънавӣ дар авлавият қарор дорад. Дар тарзи биниши дунявӣ низоми зиндагӣ ва системаи сохторию давлатӣ комилан мутафовит аст.

Дунявият ё ба истилоҳ, “секуляризм” (аз калимаи лотинии saecularis ба маънои дунявӣ, инҷаҳонӣ) дар чанд маъно истифода мешавад: якум, ба маънои бадалшавии моликияти ибодатгоҳҳои динӣ ба дунявӣ, дуюм, мусодираи амволи муассисаҳои динӣ ва интиқоли онҳо ба ҳукумати дунявӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ ва севум, аз фаъолиятҳои ҷамъиятӣ ва зеҳнӣ озод намудани таъсири дин. Ба ин тартиб, секуляризм ё дунявият чизеро аз таъсири калисо баровардан ва ба муассисаҳои шаҳрвандӣ супурдан ва аз таъсири калисо раҳо карданро ифода мекунад. Клерикализм (аз вожаи лотинии klericalism ба маънои калисоӣ далолат карда, ҷараёни сиёсии иртиҷоиро ифода менамояд, ки ҳадафаш дар ҳаёти сиёсӣ ва фарҳангӣ афзудани таъсири дин мебошад), моҳиятан дар муқобили секуляризм қарор дорад. Аз ин ҷост, ки сохти сиёсии демократӣ ва дунявӣ динро ҳамчун унсури давлатсозӣ намепазирад ва сатҳи ҳузуру нуфузи онро дар умури сиёсӣ ва иҷтимоӣ пойин мебарад. Давлат ва ҳукумати дунявӣ аз таҷриба ва далоили таърихӣ медонад, ки дину мазҳаб дар қолаби калисо ва минбару масҷид алайҳи рӯшангарону озодандешон шӯрида, мардумро таҳти тасаллути мазҳаб қарор дода, зулму истибдодро ба сифати меъёри сиёсати давлатӣ дунбол мекунанд. Аксари кулли мардуми кишварҳои ғарбӣ аз низоми сиёсии дунявӣ пайравӣ карда, тайи солҳои тӯлонӣ дар ин сохтори сиёсӣ –дунявӣ умр ба сар бурдаанд ва ҷомеаи урупоӣ дунявиятро ба унвони беҳтарин сохт ва намунаи зиндагӣ пазируфтаанд.

Аз таърих медонем, ки ба сабаби камогоҳӣ ва ҷаҳолатпарастӣ дар Шарқи мусулмонӣ дар асрҳои миёна хирадситезӣ дар фазою муҳити иҷтимоӣ ҳукмфармо буд. Хирадситезӣ ибтидо дар маркази хилофати динӣ -- Бағдод рӯйи кор омада, минбаъд Ғазнавиёну Салҷуқиён ва дигар сулолаҳои туркӣ-муғулӣ онро идома доданд. Таърихи иҷтимоии кишварҳои исломӣ баёнгари он аст, ки давлат ва ҷомеаҳои исломӣ, аксаран дар вартаи ҷаҳлу ҷаҳолат қарор доштанд. Ба унвони намуна метавон гуфтаи сайёҳи франсавӣ Волнейро овард, ки дар садаи ҳаждаҳуми мелодӣ аз Миср дидан намуда, таассуроташро ин тавр ироа кардааст: «Ҷаҳл дар ин шаҳрҳо ому шоеъ аст. Ин шаҳрҳо монанди ғолиби билоди Усмонӣ (Туркия) аст, ки ҷаҳл дар миёни ҳамаи табақоти онҳо русухи комил дорад ва илму адабу ҳунару саноеъ дар онҳо ба баситтарин ва ибтидоитарин сурате боқӣ мондааст, чунонки агар соати шахсе хароб шавад, касеро наметавон ёфт, ки онро дуруст кунад, магар он ки бегона бошад».  

Имрӯз ҳам ҷангу даргириҳое, ки дар баъзе мамолики Шарқи мусулмонӣ ва ҳавзаҳои низоми мазҳабӣ ҷараён мегиранд, бозгӯкунандаи онанд, ки дунявият дар миёни мардуми ин минтақаҳо ба таври зарурӣ ҷойгоҳ пайдо накардааст. Табиист, ки аз ин вазъият руҳониёни муҳофизакору мутаассиб васеъ истифода мебаранд ва мардумро ба вартаи гумроҳӣ мекашанд. Бинобар ин, давлати дунявӣ ва низоми демократӣ имкони пазириши мардумро новобаста ба дин, мазҳаб, нажод, миллат, ақида, мафкура, андеша ва тафаккур дорад ва муҳимтар аз ҳама, ба ҷомеа шароити интихоби озоди қабулу тарки андеша ва тавсифу интиқоди мунсифонаи ҳар гуна афкорро фароҳам меоварад. Дар давлати динӣ-мазҳабӣ ин падидаи асосӣ ва ҷавҳарӣ вуҷуд надорад ва имкони интихоби озод зери суол аст.  

Вазъи имрӯзаи сиёсӣ ва геосиёсӣ осебпазирии ҷомеаҳои мазҳабӣ ва давлатҳои динӣ-теократиро рӯшан нишон медиҳад. Маҳдудиятҳои фикрӣ, идеологӣ ва илмӣ ин ҷомеа ва давлатҳоро, ки зери чатри низоми динӣ-мазҳабӣ зиндагӣ мекунанд, дар баробари воқеиятҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва иқтисодӣ камзарфият намудааст. Камзарфиятӣ ва камогаҳии мардум барои гурӯҳҳои муҳофизакор ва фурсатталаб имконият фароҳам меоварад, ки аз эҳсоси динии мардум роҳат истифода баранд ва онҳоро ба бозиҳои бемаънӣ даргир созанд. Нуқтаи заъфи ҷавомеи мазҳабӣ тафаккури баста, суннатӣ ва консервативии онҳост, ки имкони вуҷуд ва ҳузури манфиатҳои миллӣ ва инсониашонро ба сифр баробар мекунад. Гузашта аз ин, дар муддати сесад соли ахир, ислом ва ҷомеаи мусулмонӣ ба буҳронҳои дохилӣ ва берунӣ гирифтор шуд (пошхӯрии империяи Усмонӣ ва аз ҷониби хадамотҳои махсуси ғарбӣ мудохилакорӣ дар умури сиёсию иҷтимоии мамлакатҳои мусулмонӣ) ва сардамдорони динӣ ҷавоби ҳалли буҳронро дар бозгашт ба ислом ва суннати динӣ дарёфта, дар ин замина роҳи ҳалли мушкилоти печидаи диниро дар бозгашт ба «исломи ноб» талаққӣ намудаанд (мутаассифона, ин андеша имрӯз ҳам мадди назари раҳбарони созмонҳои сиррӣ ва ҳаракатҳои радикалии исломӣ қарор дорад), ки роҳи ифротишавӣ ва тундгаройии диниро барои насли ҷавон хамвор сохт.

Боиси ифтихор аст, ки давлати миллии мо бисту шаш сол аст, ки дар роҳи дунявият қадам мениҳад ва аз ин интихоби дурусту мантиқӣ мардуми тоҷик зараре надидааст, баръакс, тавассути ин низоми сиёсӣ ба масири тозаи зиндагӣ гом бардошта, ба сӯйи фатҳи қуллаҳои истиқлолияти сиёсию иқтисодӣ ва маданӣ ҳаракат мекунад. Ба сухани дигар, дунявият ҳамчун мафҳуми фалсафӣ ва сиёсӣ, қабл аз ҳама, маънои эътимод ва эътиқод доштан ба ин дунёро дорад. Дар тасаввури дунявиён, ин дунё арсаи зиндагӣ ва фаъолиятҳои инсон, новобаста аз тааллуқоти ақидатӣ, идеологӣ ва динӣ-мазҳабӣ мебошад. Низоми сиёсии давлати дунявӣ бар баробарӣ ва тавозуни инсонҳо дар фаъолиятҳои иҷтимоӣ, фикрӣ, иқтисодӣ ва дар маҷмӯъ, моддию маънавӣ асос ёфтааст. Вале ин маънои онро надорад, ки дунёмадорон, беҳудуд ба ҳама чиз имтиёз доранд. Онҳо дар асоси қонунмандӣ ва меъёру принсипҳои инсонӣ, барои пайравони тамоми адёну мазоҳиб, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ақидаву мафкура ба таври баробар шароити ибодат, фароғату истироҳат ва шуғлу таҳсил таҳия мекунанд ва ба ин васила муҳиту фазои солими ҳамкорӣ ва ҳамзистиро дар байни табақаҳои иҷтимоӣ, ақаллиятҳои миллӣ-этникӣ, бовармандон динӣ ва ҳаводорони созмонҳои ҷамъиятӣ ба вуҷуд меоваранд.

Ҳамин тариқ, таърих низоми давлатдории динӣ ва тарзи тафаккуру биниши секулориро зиёд таҷриба кардааст. Маҳз тарзи биниши дунявӣ, ки минбаъд ба вуҷуду ҳузуру нуфузи давлатдории дунявӣ замина гузоштааст, омили пешрафт ва таҳаввулоти фикрию эҷодию иқтисодию иҷтимоию маданӣ дар сад соли ахир гардидааст. Муҳимтар аз ҳама, низоми секулорӣ бо илму дониши зинда ва муносиботи созандаи инсонҳо дар ҳавзаҳои зистӣ ороста шудааст. Хушбахтона, тарзи бинишу ҷаҳоншиносии дунявӣ-секулорӣ дар кишвари мо мутадовил аст ва вазъу ҳоли дунявӣ имкон фароҳам меоварад, ки инсонҳо ва афроди ҷомеа бар асоси илму донишу мантиқи зинда тасмим гирифта, тамомии масоилу мушкилотро аз зовияи бинишу ҷаҳонфаҳмии илмӣ-фалсафӣ матраҳ месозанд ва барои зиндагии шоиста талош меварзанд. Аз тарафи дигар, бар асоси таҷрибаи таърихӣ ва усулу принсипҳои давлати дунявӣ раҳбарияти давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати беҳбуд бахшидани вазъи иҷтимоӣ, фикрӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии мардуми тоҷик саъю кӯшиш мекунанд. Танҳо дар низоми давлати дунявӣ инсон ва дар маҷмуъ, мардум аз мақом ва ҷойгоҳи иҷтимоӣ бархурдор гардида, ҳуқуқи интихоби озодро пайдо менамояд. Мунтаҳо, дар паҳнои фарҳангу таърихи миллӣ се асли бунёдии инсонӣ – миллият, дунявият ва илмоният ба ҳам тавъаманд ва яке дигареро такмил менамоянд. Ба ин маъно, миллати тоҷик дар интихоби низоми давлатдории дунявӣ ғалату иштибоҳ накардааст ва бар мабнои мабонии фарҳангу суннатҳои бостонӣ, ҳофизаи таърихӣ ва мавқеъгирӣ-ориентатсияи миллӣ дар масири сохтмони давлати дунявию миллӣ гомҳои устувор бармедорад. Албатта, роҳи сохтмони давлати дунявӣ бо усули равиши миллӣ дар шароити ташаннуҷи бархурдҳои сиёсию тамаддунии минтақавию ҷаҳонӣ саҳлу осон нест, аммо фарзандони саршиноси миллат, аз ҷумла давлатмадорон, равшангарону зиёиёни баномуси ватанӣ дар ин масир ҳадафмандона ҳаракат мекунанд.

Нозим Нурзода,

пажуҳишгар