Дар асри XXI, ки бо пешрафти босуръати технология ва рақобати шадид дар бозори ҷаҳонӣ хос аст, илм на танҳо як соҳаи дониш, балки манбаи муҳими рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ гардидааст. Тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ – равандест, ки ихтироот, донишҳои нав ва технологияҳоро ба маҳсулот, хизматрасонӣ ва равандҳои истеҳсолӣ табдил дода, барои ҷомеа фоида меорад. Масалан, ихтирои телефонҳои интеллектуалӣ, ки аз тадқиқотҳои илмӣ дар соҳаи электроника сарчашма гирифтааст, на танҳо зиндагии миллиардҳо одамонро осон кард, балки барои ширкатҳо миллиардҳо доллар даромад овард. Ин мисол нишон медиҳад, ки илм ва бозор метавонанд бо ҳамкории дуруст ба манфиати умум хизмат кунанд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар ин самт қадамҳои аввалинро гузоштааст. Қонуни "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ" (аз 24 декабри соли 2022, № 1922) ҳамчун як санади муҳими ҳуқуқӣ қабул шуд, ки муносибатҳои марбут ба истифодаи амалии кашфиётҳои илмиро танзим мекунад. Ин қонун бо мақсади ҳамгироии илм бо истеҳсолот ва афзоиши истеҳсоли маҳсулоти ватанӣ таҳия шудааст. Масалан, агар як олими тоҷик технологияи нави тозакунии обро ихтироъ кунад, қонун ба ӯ имкон медиҳад, ки ин технологияро ба ширкати хусусӣ фурӯшад ё худ дар истеҳсолот истифода барад, то об дар деҳот дастрастар шавад.

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ" асосҳои ҳуқуқии ин равандро муайян мекунад. Тибқи моддаи 1, мафҳумҳои асосӣ, ба монанди "маркази тиҷоратикунонӣ" ва "тиҷоратикунонӣ" шарҳ дода шудаанд. Масалан, тиҷоратикунонӣ ҳамчун фаъолияте муайян шудааст, ки ба истифодаи амалии ихтироотҳо барои ба бозор баровардани маҳсулоти нав равона шудааст. Барои мисол, агар як омӯзгори Донишгоҳи техникии Тоҷикистон дастгоҳи нави обгармкунии офтобиро ихтироъ кунад, қонун ба ӯ имкон медиҳад, ки онро ба истеҳсолот ворид созад.

Моддаи 3 мақсадҳои сиёсати давлатиро муайян мекунад, аз ҷумла саноатикунонии босуръат ва рушди робитаи илм бо амалия. Масалан, агар технологияи нави истеҳсоли пахтаи органикӣ дар Академияи илмҳои кишоварзӣ таҳия шавад, он метавонад ба деҳқонон кумак кунад, ки маҳсулоти худро ба бозори ҷаҳонӣ бароварда, даромади худро афзоиш диҳанд. Идоракунии давлатӣ низ муҳим аст: Қарори Ҳукумат аз 31 январи 2025, № 81 Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамиро ҳамчун мақоми ваколатдор муайян кардааст, ки сиёсатро ҳамоҳанг мекунад.

Инчунин, Қарори Ҳукумат аз 29 ноябри 2024, № 612 "Нақшаи миёнамуҳлати амал барои солҳои 2025-2027" заминаи илмиро барои тиҷоратикунонӣ тақвият медиҳад. Ин нақша 37 чорабиниро дар бар мегирад, ки ба навсозии таълим ва тадқиқот дар фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ равона шудааст. Масалан, ташкили олимпиадаҳои миллӣ (банди 5) бо маблағи 800 ҳазор сомонӣ метавонад истеъдодҳои ҷавонро дарёфт кунад, ки ихтирооташон ба бозор роҳ ёбад.

Таҷрибаи байналмилалӣ нишон медиҳад, ки тиҷоратикунонии илм иқтисодиётро пеш мебарад. Дар ИМА, қонуни Bayh-Dole (1980) ба донишгоҳҳо ҳуқуқ дод, ки патентҳои ихтироотро соҳиб шаванд ва ба бахши хусусӣ фурӯшанд. Масалан, технологияи MRI аз донишгоҳҳо ба бозор роҳ ёфт ва дар беморхонаҳо истифода мешавад.

Малайзия низ дар ин самт пешрафт кардааст. Қонуни "Malaysian Research and Development Institute Act" (1976) ва барномаҳои ҳукуматӣ, ба монанди "National Innovation Strategy", тадқиқотро ба бозор мепайвандад. Масалан, технологияҳои нави истеҳсоли равғани палма тавассути Институти тадқиқоти палма (PORIM) тиҷоратӣ шуда, Малайзияро ба яке аз бузургтарин содиркунандагони равған табдил дод. Ин таҷриба барои Тоҷикистон дар соҳаи кишоварзӣ муфид аст.

Индонезия бо қабули "Law No. 11 of 2019 on National System of Science and Technology" ба тиҷоратикунонӣ диққат медиҳад. Ин қонун грантҳо ва ҳамкории донишгоҳҳо бо саноатро ташвиқ мекунад. Масалан, технологияҳои нави коркарди какао аз донишгоҳҳо ба истеҳсолот ворид шуда, содироти Индонезияро афзоиш дод. Аммо заъфи инфрасохтор ва бюрократия мушкилот эҷод мекунад.

Туркия бо "Law No. 6550 on Research Infrastructures" (2014) ва барномаи TÜBİTAK (Шӯрои тадқиқоти илмӣ ва технологӣ) пеш меравад. Масалан, технологияҳои нави истеҳсоли мошинҳои барқӣ тавассути TÜBİTAK ба ширкатҳои хусусӣ интиқол дода шуд. Туркия инчунин ба содироти технологияҳои баланд диққат медиҳад, ки барои Тоҷикистон дар соҳаи энергетика ибрат аст.

Узбекистон бо Фармони Президенти № PQ-3698 (7 майи 2018) "Дар бораи чораҳои иловагӣ барои такмили механизмҳои ҷорӣ намудани инноватсияҳо" Департаменти тиҷоратикунонии тадқиқотро дар донишгоҳҳо таъсис дод. Масалан, навъи нави ангур "Зануб" дар Институти тадқиқоти сабзавот патент шуда, ба истеҳсолот ворид гардид. Ин таҷриба барои Тоҷикистон дар соҳаи кишоварзӣ мувофиқ аст.

Ин таҷрибаҳо бо қонуни Тоҷикистон монандиҳо доранд (ҳамкорӣ бо бахши хусусӣ), аммо фарқиятҳо низ ҳаст: кишварҳои номбурда инфрасохтор ва таҷрибаи бештар доранд. Тоҷикистон метавонад аз онҳо тавассути таъсиси паркҳои технологӣ ва имтиёзҳои андозӣ омӯзад.

Қонуни Тоҷикистон афзалиятҳо дорад: он истифодаи амалии ихтироотро осон мекунад (масалан, технологияи обгармкунӣ дар деҳот), ҳамкории давлат ва бахши хусусиро ташвиқ мекунад (масалан, истеҳсоли матоъ дар Хуҷанд) ва марказҳои тиҷоратикунониро таъсис медиҳад.

Таҳлили муқоисавӣ бо қонунҳои дигар кишварҳо:

- Малайзия: Барномаҳои он ба сармоягузории хусусӣ такя мекунанд, ки Тоҷикистон надорад. Малайзия аз грантҳои байналмилалӣ истифода мебарад, ки Тоҷикистон метавонад омӯзад.

- Индонезия: Қонунаш ба таълими технологӣ диққат медиҳад, аммо бюрократия монеа аст. Тоҷикистон низ бо ин мушкил рӯ ба рӯ аст.

- Туркия: TÜBİTAK инфрасохтор ва сармояро таъмин мекунад, ки Тоҷикистонро ба таъсиси марказҳои шабеҳ ҳавасманд месозад.

- Узбекистон: Фармони PQ-3698 ба донишгоҳҳо озодӣ медиҳад, ки Тоҷикистон метавонад барои ихтирооти кишоварзӣ истифода кунад.

Пешниҳодҳо барои такмили амалисозии қонун дар Тоҷикистон

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ" як имконияти бузург барои табдил додани илм ба манбаи рушди иқтисодӣ аст. Аммо барои амалисозии бомуваффақияти он, бояд мушкилоти мавҷуда, аз қабили камбуди маблағгузорӣ, заъфи инфрасохтори технологӣ ва сатҳи пасти огоҳии олимон ҳал шаванд.

Дар ин замина, се пешниҳоди асосӣ – таъсиси паркҳои технологӣ, барномаҳои огоҳкунӣ барои олимон ва ҷалби сармояи хориҷӣ – метавонанд ҳамчун роҳҳои самараноки татбиқи қонун хизмат кунанд. Ин пешниҳодҳо бо назардошти таҷрибаи байналмилалӣ ва шароити Тоҷикистон таҳия шудаанд ва дар зер муфассал шарҳ дода мешаванд.

1. Таъсиси паркҳои технологӣ дар Душанбе, Бохтар ва Хуҷанд. Яке аз роҳҳои асосии ҳалли мушкилоти инфрасохтори технологӣ ин таъсиси паркҳои технологӣ дар шаҳрҳои калон, ба монанди Душанбе ва Хуҷанд мебошад. Паркҳои технологӣ ҳамчун марказҳои инноватсионӣ метавонанд олимон, донишҷӯён ва соҳибкоронро дар як ҷо ҷамъ оварда, раванди тиҷоратикунониро осон созанд. Масалан, агар як олим дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон технологияи навро ихтироъ кунад, дар парки технологӣ ӯ метавонад бо ширкатҳои хусусӣ ҳамкорӣ карда, ихтироашро озмоиш ва ба истеҳсолот ворид созад. Ин гуна марказҳо дар кишварҳои пешрафта, ба мисли Кореяи Ҷанубӣ ва Туркия, муваффақият нишон додаанд. Дар Кореяи Ҷанубӣ, паркҳои технологӣ дар шаҳри Daejeon барои рушди ширкатҳои мисли Samsung мусоидат кардаанд, ки технологияҳои батареяҳои навро аз тадқиқот ба бозор бароварданд.

Дар Тоҷикистон, Душанбе ҳамчун пойтахт ва Бохтару Хуҷанд ҳамчун марказҳои саноатӣ барои ин мақсад мувофиқанд. Дар Душанбе парки технологӣ метавонад дар назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон таъсис дода шавад, то донишҷӯён ва олимон мустақиман ба он дастрасӣ дошта бошанд. Дар Бохтар ва Хуҷанд бошад, бо назардошти мавҷудияти корхонаҳои саноатӣ, парки технологӣ метавонад ба истеҳсоли маҳсулоти ватанӣ, ба мисли технологияҳои коркарди меваю сабзавот, тамаркуз кунад. Масалан, технологияи нави хушк кардани мева метавонад дар ин парк озмоиш шуда, ба содирот равона гардад, ки даромади деҳқонони тоҷикро афзоиш медиҳад.

Таъсиси чунин паркҳо на танҳо инфрасохторро беҳтар мекунад, балки ҳамкории олимон ва соҳибкоронро низ тақвият медиҳад. Барои амалӣ кардани ин пешниҳод, давлат метавонад аз таҷрибаи Узбекистон истифода барад, ки дар он паркҳои технологӣ дар Тошканд ва Самарқанд бо дастгирии ҳукумат ва сармояи хусусӣ таъсис ёфтаанд. Дар Тоҷикистон низ метавон бо ҷалби ширкатҳои хусусӣ ва грантҳои хориҷӣ ин равандро оғоз кард. Масалан, як парки технологӣ дар Душанбе метавонад бо маблағи тахминан 5-10 миллион сомонӣ дар марҳилаи аввал таъсис ёбад, ки лабораторияҳои муосир, инкубаторҳои тиҷоратӣ ва ҷойҳои кориро дар бар гирад. Ин қадам метавонад Тоҷикистонро ба як кишвари рақобатпазир дар минтақа табдил диҳад.

2. Барномаҳои огоҳкунӣ барои олимон. Мушкилоти дигари амалисозии қонун дар Тоҷикистон дар сатҳи миёна огоҳии олимон ва муҳаққиқон аз имкониятҳои он аст. Баъзе аз олимони тоҷик огоҳ нестанд, ки чӣ тавр ихтирои худро патент кунанд, бо ширкатҳои хусусӣ ҳамкорӣ намоянд ё ба бозор бароварда тавонанд. Барои ҳалли ин масъала, ташкили барномаҳои огоҳкунӣ – семинарҳо, курсҳои кӯтоҳмуддат ва тренингҳо – зарур аст. Масалан, як семинар дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон метавонад ба олимон тарзи пешниҳоди лоиҳаҳояшон барои гирифтани грант ё ҳамкорӣ бо Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамиро омӯзонад.

Ин гуна барномаҳо дар кишварҳои дигар, ба мисли Малайзия, муваффақият нишон додаанд. Дар Малайзия барномаи "Innovation Awareness Campaign" олимонро бо раванди тиҷоратикунонӣ ошно карда, ба рушди технологияҳои равғани палма мусоидат намуд. Дар Тоҷикистон низ метавон чунин барномаҳоро бо дастгирии давлат ва созмонҳои байналмилалӣ роҳандозӣ кард. Масалан, як курси якмоҳа барои олимони ҷавон метавонад мавзӯъҳои патентгузорӣ, маркетинг ва ҳамкорӣ бо бахши хусусиро дар бар гирад. Ин курсҳо метавонанд дар донишгоҳҳои калон ва марказҳои минтақавӣ, ба монанди Хоруғ ва Кӯлоб баргузор шаванд, то дастрасии ҳама фароҳам гардад.

Барои самаранокии ин барномаҳо Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамӣ (муайяншуда бо Қарори № 81) метавонад ҳамчун ҳамоҳангсоз амал кунад. Масалан, агар як олим дар вилояти Суғд технологияи нави коркарди пахтаро таҳия кунад, барномаи огоҳкунӣ ба ӯ кумак мекунад, ки онро ба ширкати матоъбарорӣ пешниҳод намояд. Инчунин, ин барномаҳо метавонанд бо "Нақшаи миёнамуҳлати амал барои солҳои 2025-2027" (Қарори № 612) ҳамоҳанг шаванд, ки ташкили форумҳо ва озмунҳоро барои ҷавонон пешбинӣ мекунад. Бо харҷи тахминан 200-300 ҳазор сомонӣ дар як сол, ин барномаҳо метавонанд садҳо олимонро огоҳ созанд ва онҳоро ба тиҷоратикунонӣ ҷалб намоянд.

3. Ҷалби сармояи хориҷӣ аз созмонҳои байналмилалӣ. Камбуди маблағгузорӣ яке аз монеаҳои асосии татбиқи қонун дар Тоҷикистон аст. Буҷети давлатӣ барои илм маҳдуд буда, соли 2023 камтар аз 0,5% ММД-ро ташкил дод, дар ҳоле ки дар кишварҳои пешрафта ин нишондиҳанда 3-4% аст. "Нақшаи миёнамуҳлат" низ нишон дод, ки аз 48,489 ҳазор сомонӣ 22,996.4 ҳазораш пӯшониданашуда аст. Барои ҳалли ин мушкилот, ҷалби сармояи хориҷӣ аз созмонҳои байналмилалӣ, ба монанди Бонки Ҷаҳонӣ, ЮНЕСКО, Бонки Осиёии Рушд ва барномаҳои Иттиҳоди Аврупо зарур аст.

Таҷрибаи Индонезия ва Малайзия дар ин самт ибратбахш аст. Дар Индонезия, Бонки Осиёии Рушд барои рушди технологияҳои коркарди какао миллионҳо доллар ҷудо кард, ки содироти онро афзоиш дод. Дар Тоҷикистон низ метавон бо ҳамкории Бонки Ҷаҳонӣ лоиҳаҳои тиҷоратикунонии технологияҳои кишоварзӣ, ба мисли истеҳсоли меваи хушк ё пахтаи органикӣ, роҳандозӣ кард. Масалан, як лоиҳаи 5-миллион долларии Бонки Осиёии Рушд метавонад дар вилояти Суғд барои таъсиси корхонаи коркарди мева бо истифода аз технологияҳои ватанӣ сармоягузорӣ кунад.

Инчунин, барномаҳои ЮНЕСКО, ба монанди "Science for Development", метавонанд барои таъсиси марказҳои тадқиқотӣ ва огоҳкунӣ кумак расонанд. Масалан, ЮНЕСКО метавонад барои ташкили семинарҳо дар донишгоҳҳои Тоҷикистон грант ҷудо кунад, ки олимонро бо усулҳои тиҷоратикунонӣ ошно созад. Барои ҷалби ин сармоя, давлат бояд лоиҳаҳои мушаххас таҳия карда, ба созмонҳои байналмилалӣ пешниҳод намояд. Масалан, лоиҳаи таъсиси парки технологӣ дар Душанбе метавонад аз Иттиҳоди Аврупо 2-3 миллион евро ҷалб кунад, ки инфрасохтор ва таҷҳизоти онро таъмин мекунад.

Ин се пешниҳод – таъсиси паркҳои технологӣ, барномаҳои огоҳкунӣ ва ҷалби сармояи хориҷӣ – бо ҳам алоқаманданд ва метавонанд якҷоя амалисозии қонунро беҳтар созанд. Масалан, як парки технологӣ дар Хуҷанд бо сармояи Бонки Осиёии Рушд таъсис ёфта, олимони огоҳшуда аз барномаҳо дар он ҷо ихтирооташонро ба истеҳсолот ворид мекунанд. Ин равиш Тоҷикистонро ба як кишвари пешрафта дар минтақа табдил дода, иқтисоди онро аз ҳисоби илм ва технология ғанӣ мегардонад. Қонун имкониятҳои бузург доранд. Таҷрибаи Малайзия, Индонезия, Туркия ва Узбекистон нишон медиҳад, ки инфрасохтор ва сармоя муҳиманд. Тоҷикистон бояд маблағгузориро зиёд кунад, аз таҷрибаи хориҷӣ омӯзад ва ҳамкориро тақвият диҳад.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор