Имсол аз имзои Шартномаи, ки сулҳи Вестфалиро муқаррар кард, 375 сол пур мешавад. Худи ҳуҷҷати асосӣ аз якчанд созишномаҳое иборат буд, ки аз моҳи май то октябри соли 1648 дар шаҳрҳои вилояти Вестфалияи Олмон баста шуда буданд. Дар воқеъ, сулҳи Вестфали хунинтарин ҷанги сӣ-солаи диниро дар Аврупо (1618–1648) ҷамъбаст карда инчунин харитаи сиёсии давлатҳои Аврупоро ба куллӣ тағйир дод.

Дар соли 1648 Низоми Вестфалӣ ё ин ки Сулҳи Вестфалӣ яке аз рӯйдоди муҳим ва таърихӣ дар Аврупо ба шумор меравад. Солҳои 1618-1648 миёни империяи Рими Муқаддас (Салтанати Габсбургҳо) ва эътилофи “зидди Габсбургҳо” (Чехия, Дания, Шветсия, Фаронса ва дигарон) ҷанги сӣ сола сурат гирифта, дар натиҷаи он ду созишномаи асосӣ Мюнстер ва Оснабрюк, ки мутаносибан 15 май ва 24 октябри соли 1648 ба имзо расида буданд, хотима бахшид.

Низоми Вестфалӣ натиҷаи якумин конгресси умумиаврупоӣ буда, он ҳамчун яке аз намунаи ибрат бо роҳи дипломатӣ ва гуфтишунид ҳалли низоъҳо дар асрҳои минбаъда гардид. Дар ин конгресс аввалин маротиба асоси принсипҳои сохибихтиёрии давлатӣ, масъулияти коллективӣ, ҳуқуқи худмуайянкунии халқҳо ва дигар принсипҳои муҳиме ки асоси сохти Аврупои муосиро ташкил медиҳанд гузошта шуданд. Солҳои 1618-1648 ҷанги сӣ сола - номи таърихнигории як қатор муноқишаҳои низомӣ дар ҳудудҳои империяи Рими муқаддас ва умуман тамоми Аврупоро фаро гирифта буд, таъсири худро расонид.

Бояд қайд кард, ки омилҳои оғози ҷанг бо як силсила задухӯрдҳои динӣ-мазҳабӣ, яъне байни протестантҳо ва католикҳо дар Империяи Рими муқаддас буд. Аммо задухӯрдҳои динӣ баъдан боиси муборизаи қувваҳо халқиятҳои ҳудуди империя дар Аврупо бар зидди мавқеъи бартаридоштаи Салтанати Габсбургҳо (Рими муқаддас) табдил ёфт.

Ин ҷанг охирин низоъи бузурги динӣ дар Аврупо буд ва ба низоми Вестфалии муносибатҳои байналмилалӣ оварда расонид. Дар натиҷа тарафдорони бузургтарин ҷараёнњои насронӣ дар ҳудуди Империяи Рими Муқаддас (католикӣ, лютеранизм ва калвинизм) дар он ҳуқуқҳои баробариро ба даст оварданд, ки ин шикасти қувваҳои консервативии католикӣ буд. Яке аз натиҷаҳои ҷанги 30-сола хеле суст шудани таъсири омилҳои динӣ ба ҳаёти давлатҳои нав дар Аврупо буд.

Дар таърихи 23 майи соли 1618 аз шаҳри Прага оғоз ёфта, ҷанг пас аз дифоъ, ки ин ба шӯришҳо дар мулкҳои Чехия алайҳи кӯшиши дубора католикикунии кардани аҳолӣ аз тарафи шоҳи Богемия (Чех) Фердинанд II, ки ба хонаи Габсбургҳо тааллуқ дошт, оғоз ёфт. Ҷангҳои минбаъда ба чор давраи асосӣ тақсим мешаванд, ки ба номи мухолифони асосии император гузошта шудаанд: Чехӣ, Даниягӣ, Шведӣ ва Франко-Шведӣ. Ду кӯшиши хомӯш кардани низоъ- соли 1629 “Сулҳи Любек” ва 1635 “Сулҳи Прага” бемуваффақият анҷом ёфт, зеро онҳо манфиатҳои ҳамаи тарафҳои манфиатдорро ба назар нагирифтанд.[1] Ба ин, танҳо конгресси умумиавропоии сулҳи Вестфал солҳои 1641-1648 муяссар гардид.

Дар натиҷаи гуфтушидҳо принсипҳои асосии Вестфалӣ тартиб дода шуданд, ки чунин мебошад:

1.        Муҳимияти манфиатҳои миллӣ;

2.        Принсипи тавозуни қувваҳо;

3.        Афзалият додан ба давлатдории миллӣ;

4.        Соҳибихтиёрии давлат;

5.        Ҳуқуқи талаб ва дахолат накардан ба корҳои дохилии як дигар;

6.        Баробарқуқуқии давлатҳо;

7.        Ӯҳдадории иҷроиши шартномаҳои имзошуда;

8.        Амалисозии хукуки байналхалкй ва истифодаи дипломатия.

Сулҳи Вестфал 24 октябри соли 1648 мувозинати нави қудратро байни Императори Рими муқаддас ва мулкҳои императорӣ муқаррар кард ва чаҳорчӯби конститутсиониеро, ки дар империя то фурӯпошии он дар соли 1806 амал мекард, муайян кард. Ҷумҳуриҳои музофоти муттаҳидаи Нидерландия ва Иттиҳоди Швейтсария ба давлатҳои мустақил табдил ёфтанд ва аз империя хориҷ шуданд. Қудрати асосӣ дар Аврупо ба дасти Фаронса гузашт ва таназзули Испания аён гардид. Шведсия дар давоми зиёда аз ним аср ба яке аз давлатҳои бузург табдил ёфт.

Нарзиев Ҷаҳонгир,

ходими хурди илмии шуъбаи

Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ

[1]