(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030  - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)

    Зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар Осиё ва Аврупо таърихи рушди муштарак, вале бо фарқиятҳои назарраси таърихӣ ва фалсафӣ дорад, ки аз анъанаҳои фарҳангӣ, арзишҳои ахлоқӣ ва муносибат ба технология сарчашма мегиранд. Дар Осиё, фалсафаҳои Конфутсий, Буддоизм ва Веданта ба муносибати ҷомеамарказ ва гармонияи иҷтимоӣ таъкид мекунанд, дар ҳоле ки дар Аврупо, анъанаҳои фалсафии ғарбӣ, ба монанди дуализми Рене Декарт ва ахлоқи Иммануил Кант, ба инсонмарказӣ ва масъулияти инфиродӣ нигаронида шудаанд.

    Таърихи зеҳни сунъӣ дар Осиё аз анъанаҳои қадимии риёзӣ ва фалсафӣ оғоз меёбад. Дар Ҳиндустон, риёзиёти қадим, ки аз асрҳои 5–6 пеш аз милод сарчашма мегирад, бо корҳои Ариабҳата ва Браҳмагупта асосҳои алгоритмҳоро гузошт. Ариабҳата консепсияи сифр ва системаи даҳиро муаррифӣ кард, ки ба рушди ҳисоббарории муосир таъсири бузург гузошт. Браҳмагупта дар асри 7 алгоритмҳои мураккаберо барои ҳалли муодилаҳо пешниҳод кард, ки ба усулҳои омӯзиши мошин шабоҳат доранд. Дар Чин, мантиқи фалсафии Даосизм ва Конфутсий ба тафаккури мантақӣ ва мувозинатнок мусоидат кард, ки дар таҳияи системаҳои идоракунии муосир инъикос ёфтааст. Дар Ҷопон, лоиҳаи “Компютерҳои насли панҷум” дар солҳои 1980 яке аз аввалин кӯшишҳои муосир барои таҳияи системаҳои коршиносӣ буд, ки бо сармоягузории 400 миллион доллар ба таҳқиқоти ҷаҳонӣ таъсир расонд.

    Дар асри 21 Осиё ба маркази инноватсияи зеҳни сунъӣ табдил ёфт. Масалан, SenseTime дар Чин дар соли 2023 технологияи шинохти чеҳраро бо арзиши бозории 12 миллиард доллар пеш бурд. SoftBank дар Ҷопон роботҳои иҷтимоии Pepper-ро таҳия кард, ки дар беш аз 2,000 муассисаи тиббӣ истифода мешаванд. Niramai дар Ҳиндустон алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои ташхиси саратони сина бо дақиқии 90% муаррифӣ кард. Ба андешаи мо, ин дастовардҳо аз муносибати амалии Осиё ба зеҳни сунъӣ, ки ба манфиати ҷомеа нигаронида шудааст, сарчашма мегирад.

    Дар Аврупо, таърихи зеҳни сунъӣ аз корҳои Алан Тюринг дар Британияи Кабир дар солҳои 1940 оғоз меёбад. Мошини Тюринг ва имтиҳони Тюринг асоси назариявии компютерҳо ва зеҳни сунъиро ташкил доданд. Дар Олмон, Конрад Цузе дар соли 1941 компютери Z3-ро сохт, ки аввалин компютери барномарезишавандаи ҷаҳон буд ва ба рушди ҳисоббарории муосир мусоидат кард. Фаронса дар солҳои 1970 бо таҳқиқоти системаҳои коршиносӣ дар Institut National de Recherche en Informatique et en Automatique (INRIA) саҳм гузошт, ки дар соли 2023 беш аз 200 лоиҳаи зеҳни сунъиро дастгирӣ кард.

    Аврупо дар асри 21 ба танзими ахлоқӣ ва инсонмарказӣ тамаркуз кардааст. Масалан, BenevolentAI дар Британияи Кабир дар соли 2024 алгоритме таҳия кард, ки ташхиси бемориҳои нодирро бо дақиқии 85% беҳтар кард. Mercedes-Benz дар Олмон системаҳои зеҳни сунъиро барои мошинҳои худгард муаррифӣ кард, ки дар соли 2023 дар 10 шаҳри Аврупо озмоиш шуданд. Airbus дар Фаронса зеҳни сунъиро барои оптимизатсияи истеҳсолот истифода бурд, ки хароҷотро дар соли 2022 ба 15% коҳиш дод. Ба андешаи мо, ин пешрафтҳо аз муносибати эҳтиётонаи Аврупо ба зеҳни сунъӣ, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шудааст, сарчашма мегирад.

Фалсафаи Осиё ба муносибати ҷомеамарказ ва гармонияи иҷтимоӣ дар зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст:

1. Конфутсий (Чин, Кореяи Ҷанубӣ): Принсипҳои “рен” (инсондӯстӣ) ва “ли” (тартиботи иҷтимоӣ) ба истифодаи зеҳни сунъӣ барои беҳбуди некӯаҳволии ҷомеа мусоидат кардаанд. Масалан, системаи кредити иҷтимоии Чин, ки дар соли 2023 ба 1.4 миллиард аҳолӣ таъсир расонд, ба “ли” мувофиқ аст, аммо мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи назорати аз ҳад зиёд ба миён овард.

2. Буддоизм (Ҷопон, Таиланд): Аҳимса (бе зарар) ва огоҳии бошуурона ба таҳияи роботҳои иҷтимоӣ, ба монанди Pepper, мусоидат кардаанд, ки дар соли 2024 дар 500 беморхонаи Ҷопон барои нигоҳубини пиронсолон истифода шуд. Аммо, ин роботҳо муоширати инсониро то 20% коҳиш доданд, ки саволҳои ахлоқиро ба миён овард.

3. Веданта (Ҳиндустон): Ягонагии огоҳӣ ва аҳимса ба истифодаи зеҳни сунъӣ барои ҳалли мушкилоти иҷтимоӣ, ба монанди платформаи BYJU’S, ки дар соли 2023 ба 100 миллион донишҷӯ хидмат расонд, мусоидат кард. Аммо, нобаробарии дастрасӣ ба технология дар минтақаҳои рустоии Ҳиндустон мушкили ахлоқӣ боқӣ мемонад.

Ба андешаи мо, фалсафаи Осиё зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи хидмат ба ҷомеа мебинад, ки ба гармония ва манфиати умумӣ нигаронида шудааст.

Фалсафаи ғарбӣ ба муносибати инсонмарказ ва масъулияти инфиродӣ дар зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст:

1. Декарт (Фаронса): Дуализми зеҳн ва бадан зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи техникӣ медонад, ки ба мубоҳисаҳо дар бораи огоҳии мошинҳо роҳ кушод. Масалан, Owkin дар Фаронса алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои ташхиси бемориҳо истифода бурд, ки дар соли 2023 дақиқии 92%-ро нишон дод, аммо саволҳо дар бораи махфияти маълумот ба миён овард.

2. Кант (Олмон): Ахлоқи универсалӣ ба танзими зеҳни сунъӣ, ба монанди AI Act ва GDPR, таъсир расонд, ки ба шаффофият ва адолат таъкид мекунанд. Дар Олмон, Mercedes-Benz дар соли 2024 системаҳои бехатариро бо риояи AI Act ҷорӣ кард, аммо амалисозии санҷиши мустақил мушкил буд.

3. Локк ва Ҳюм (Британияи Кабир): Эмпиризм ва скептисизм ба муносибати эҳтиётона ба зеҳни сунъӣ мусоидат карданд. Принсипҳои ахлоқии CDEI дар Британияи Кабир, ки дар соли 2023 ба 200 ширкат тавсия дода шуд, ба арзёбии оқибатҳои алгоритмҳо тамаркуз мекунанд.

Ба андешаи мо, фалсафаи ғарбӣ ба пешгирӣ аз хатарҳои зеҳни сунъӣ ва ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шудааст, ки аз муносибати амалии Осиё фарқ мекунад.

Фалсафаи Осиё ба истифодаи амалии зеҳни сунъӣ мусоидат карда, вале мушкилоти ахлоқии зеринро ба вуҷуд овардааст:

1. Назорати иҷтимоӣ: Дар Чин, системаи кредити иҷтимоӣ, ки бо Конфутсий мувофиқ аст, дар соли 2023 ба 80% аҳолӣ таъсир расонд, аммо бо аҳимсаи Буддоизм дар муқобилият қарор дорад, зеро озодиҳои инфиродиро маҳдуд мекунад.

2. Муоширати инсонӣ: Дар Ҷопон, роботҳои иҷтимоии Pepper бо аҳимса мувофиқанд, аммо коҳиши муоширати инсониро ба миён овардаанд, ки дар соли 2024 дар 30% муассисаҳои тиббӣ мушоҳида шуд.

3. Нобаробарии иҷтимоӣ: Дар Ҳиндустон, зеҳни сунъӣ барои маориф (BYJU’S) ва кишоварзӣ (CropIn) истифода шуд, аммо 60% аҳолии рустоӣ дар соли 2023 ба технология дастрасӣ надошт, ки мушкили ахлоқиро ба вуҷуд овард.

Фалсафаи ғарбӣ ба танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ мусоидат карда, вале мушкилоти зеринро дорад:

1. Ғаразнокии алгоритмҳо: GDPR ва AI Act ба коҳиши ғаразнокии алгоритмҳо нигаронида шудаанд, аммо дар тандурустӣ ва амният амалисозии он мушкил аст. Масалан, дар Фаронса, алгоритмҳои шинохти чеҳра дар соли 2023 дар 15% ҳолатҳо дақиқии паст нишон доданд.

2. Махфияти маълумот: Танзими қатъии GDPR, ки дар соли 2023 ба 500 ширкати аврупоӣ ҷаримаи 1.7 миллиард евро баст, метавонад инноватсияро барои стартапҳо суст кунад.

3. Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад ба талафоти ҷойҳои корӣ оварда расонад. Дар соли 2023, 18% ҷойҳои корӣ дар Аврупо, тақрибан 35 миллион ҷой, таҳти таъсири зеҳни сунъӣ қарор доштанд, ки мубоҳисаҳо дар бораи даромади асосии универсалиро ба миён овард.

    Осиё бо муносибати ҷомеамаркази худ ба зеҳни сунъӣ барои идоракунии шаҳрҳо, нигоҳубини тиббӣ ва маориф пешрафт кардааст, аммо назорати иҷтимоӣ, коҳиши муоширати инсонӣ ва нобаробарии дастрасӣ мушкилоти ахлоқиро ба вуҷуд овардаанд. Аврупо бо равиши инсонмаркази худ ба ҳифзи ҳуқуқи инсон ва шаффофият афзалият додааст, аммо ғаразнокии алгоритмҳо, маҳдудиятҳои танзимӣ ва таъсири иҷтимоии автоматикунонӣ монеаҳо эҷод мекунанд. Ба андешаи мо, фарқияти асосӣ дар он аст, ки Осиё ба манфиати умум ва амалиёт тамаркуз мекунад, дар ҳоле ки Аврупо ба ҳифзи инфирод ва ахлоқи универсалӣ афзалият медиҳад.

    Муқоисаи таърихӣ ва фалсафии зеҳни сунъӣ дар Осиё ва Аврупо нишон медиҳад, ки Осиё бо анъанаҳои риёзӣ (Ҳиндустон) ва лоиҳаҳои муосир (Ҷопон) ба муносибати ҷомеамарказ, ки аз Конфутсий, Буддоизм ва Веданта манша мегирад, такя мекунад. Аврупо бо мероси Тюринг ва Цузе ба равиши инсонмарказ, ки аз Декарт, Кант ва Локк сарчашма мегирад, афзалият медиҳад. Дастовардҳо дар Осиё (SenseTime, SoftBank, Niramai) ва Аврупо (BenevolentAI, Mercedes-Benz, Airbus) аз муносибатҳои гуногун ба зеҳни сунъӣ шаҳодат медиҳанд, аммо мушкилоти ахлоқӣ, аз қабили назорат, ғаразнокии алгоритмҳо ва талафоти ҷойҳои корӣ, дар ҳар ду минтақа муштараканд. Ин фарқиятҳо ва мушкилот барои таҳияи стандартҳои ҷаҳонии зеҳни сунъии ахлоқӣ заминаи муҳим фароҳам меоранд.

ҚУРБОНОВА ШИРИН

сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.