Экстремизм  ва терроризм  яке аз мушкилоти асосии ҷаҳони муосир ба ҳисоб рафта, ба амнияти миллӣ ва байналмилалӣ таҳдид мекунанд. Ҷумҳурии Мардумии Чин бо дарназардошти хусусиятҳои геополитикӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоии худ, дар муқовимат бо ин падидаҳо стратегияи ҳамаҷонибаи ҳуқуқиро таҳия намудааст.

     Чин яке аз аввалин давлатҳое буд, ки барои муқовимат бо терроризм ва экстремизм низоми мукаммали ҳуқуқиро ҷорӣ намуд. Санади асосии танзимкунанда дар ин соҳа Қонуни Ҷумҳурии Мардумии Чин “Дар бораи муқовимат бо терроризм” (2015, бо ислоҳоти соли 2018) мебошад. Ин қонун мафҳуми терроризмро муайян карда, онро ҳамчун амалҳои зӯроварона ё таҳдидҳое, ки ба тарсонидани аҳолӣ, халалдорсозии амнияти ҷамъиятӣ ё таъсир ба сиёсати давлат нигаронида шудаанд, тавсиф мекунад.

Қонун якчанд ҷанбаи муҳимро дар бар мегирад:

- Таъсиси мақомоти махсус. Созмони миллии ҳамоҳангсозии зиддитеррористӣ, ки фаъолияти мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва хадамоти махсусро назорат мекунад.

- Чораҳои пешгирикунанда. Аз ҷумла таълиму тарбияи аҳолӣ, мониторинги фаъолияти экстремистӣ дар интернет ва муассисаҳои ислоҳӣ.

- Ҷазо барои ҷиноятҳои террористӣ. Қонун барои амалҳои террористӣ, аз ҷумла ташкили гурӯҳҳои террористӣ, маблағгузории терроризм ва паҳнкунии маводи экстремистӣ ҷазои сахт пешбинӣ мекунад.

     Ғайр аз ин, Қонуни Ҷумҳурии Мардумии Чин “Дар бораи муқовимат ба экстремизм” (2020) ба пешгирии паҳншавии ақидаҳои экстремистӣ, махсусан дар фазои иттилоотӣ, нигаронида шудааст. Ин қонун ба мақомот ваколат медиҳад, ки фаъолияти созмонҳои экстремистиро манъ карда, шахсони алоҳидаро барои таблиғи ғояҳои радикалӣ ба ҷавобгарӣ кашанд.

     Ба андешаи олимони ҳуқуқшиноси Чин ин қонунҳо на танҳо барои таъмини амнияти дохилӣ, балки барои мустаҳкам намудани мавқеи Чин дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун давлате, ки ба мубориза бо хатарҳои глобалӣ содиқ аст, муҳим мебошанд. Онҳо таъкид мекунанд, ки муносибати қатъии Чин ба терроризм ба он имкон додааст, ки суботи дохилиро нигоҳ дорад ва аз афзоиши таҳдидҳои экстремистӣ пешгирӣ кунад.

     Чин дар сатҳи байналмилалӣ фаъолона бо созмонҳо ва давлатҳои дигар дар мубориза бо терроризм ва экстремизм ҳамкорӣ мекунад. Чин узви якчанд созишномаҳои байналмилалӣ аст, аз ҷумла:

- Эъломияи СММ оид ба чораҳои барҳамдиҳии терроризми байналмилалӣ (1994).

- Конвенсияи Созмони Ҳамкории Шанхай (СҲШ) оид ба муқовимат бо терроризм, сепаратизм ва экстремизм (2001).

- Созишномаҳои дуҷониба бо давлатҳое чун Русия, Покистон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, ки ба мубодилаи иттилоот ва ҳамоҳангсозии амалиётҳои зиддитеррористӣ нигаронида шудаанд.

     Ин созишномаҳо ба Чин имкон медиҳанд, ки дар мубориза бо хатарҳои трансмиллӣ, аз қабили маблағгузории терроризм ва киберэкстремизм, бо шарикон ҳамкорӣ кунад. Олимони Чин ин ҳамкориҳоро ҳамчун омили муҳим барои таҳкими амнияти минтақа арзёбӣ мекунанд ва таъкид менамоянд, ки мубодилаи таҷриба ва иттилоот бо кишварҳои дигар ба пешгирии амалҳои террористӣ мусоидат мекунад.

     Минтақаи мухтори  Синзян-Уйғур яке аз нуқтаҳои асосии татбиқи сиёсати зиддитеррористӣ дар Чин аст. Бо сабаби мавҷудияти хатарҳои сепаратизм ва экстремизм, мақомоти Чин дар ин минтақа чораҳои қатъии пешгирикунандаро амалӣ мекунанд. Аз ҷумла:

- Марказҳои таълими касбӣ. Ин муассисаҳо бо мақсади пешгирӣ аз радикализатсия ва мусоидат ба интегратсияи иҷтимоии аҳолӣ таъсис дода шудаанд. Ин марказҳо барои таълими касбӣ ва барномаҳои маърифатӣ истифода мешаванд, гарчанде дар сатҳи байналмилалӣ мавриди баҳс қарор гирифтаанд.

- Назорати иттилоотӣ. Мақомоти Чин фаъолияти интернетро дар минтақа ба таври қатъӣ назорат мекунанд, то паҳншавии маводи экстремистиро пешгирӣ кунанд.

     Олимони ҳуқуқшиноси Чин чораҳои дар Синзян андешидашударо ҳамчун як қисми муҳими сиёсати пешгирии экстремизм арзёбӣ мекунанд. Онҳо бар ин назаранд, ки барномаҳои таълимӣ ва назорати иттилоотӣ на танҳо ба коҳиши хатарҳои радикализатсия мусоидат кардаанд, балки ба баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ низ кумак расонидаанд.

     Дар солҳои охир Чин ба мубориза бо паҳншавии ғояҳои экстремистӣ дар интернет диққати махсус додааст. Қонуни Ҷумҳурии Мардумии Чин “Дар бораи амнияти киберӣ” (2017) ба мақомот имкон медиҳад, ки платформаҳои онлайнро назорат кунанд ва мундариҷаи экстремистиро нест кунанд. Илова бар ин, ширкатҳои технологии Чин, аз қабили WeChat ва Baidu, муваззафанд, ки бо мақомоти давлатӣ дар пешгирии паҳншавии маводи мамнӯъ ҳамкорӣ кунанд.

     Ба ақидаи олимони Чин назорати киберфазо яке аз самтҳои муассири муқовимат бо экстремизм аст, зеро интернет ба воситаи асосии паҳнкунии ғояҳои радикалӣ табдил ёфтааст. Онҳо пешниҳод мекунанд, ки технологияҳои пешрафта, аз қабили зеҳни сунъӣ барои муайян ва нест кардани мундариҷаи экстремистӣ бештар истифода шаванд.

     Чин дар доираи Созмони Ҳамкории Шанхай ва дигар платформаҳои минтақавӣ фаъолона бо кишварҳои Осиёи Марказӣ, Русия ва дигар шарикон ҳамкорӣ мекунад. Масалан, машқҳои муштараки зиддитеррористӣ, мубодилаи иттилооти иктишофӣ ва барномаҳои муштарак барои пешгирии маблағгузории терроризм аз ҷумлаи самтҳои асосии ин ҳамкориҳо мебошанд.

     Олимони ҳуқуқшиноси Чин таъкид мекунанд, ки ҳамкориҳои байналмилалӣ на танҳо ба мубориза бо хатарҳои мавҷуда кумак мерасонанд, балки ба ташаккули низоми ягонаи амнияти минтақавӣ мусоидат мекунанд. Онҳо бар ин назаранд, ки таҳкими робитаҳо бо кишварҳои ҳамсоя барои пешгирии хатарҳои трансмиллӣ муҳим аст.

     Дар солҳои 2022–2025 Чин якчанд парвандаҳои намоёни ҷиноятиро марбут ба терроризм ва экстремизм баррасӣ карда, ҷазоҳои гуногунро татбиқ намудааст:

1. 2022, Синзян. Гурӯҳи панҷнафара дар Урумчӣ барои ташкили ҳамлаи террористӣ бо истифода аз маводи тарканда ба ҳабси абад маҳкум шуданд. Онҳо бо иттиҳоми ташкили гурӯҳи террористӣ ва омодагӣ ба амали террористӣ мувофиқи моддаи 120-и Кодекси ҷиноятии Чин ҷавобгар дониста шуданд.

2. 2023, Пекин. Як шахс барои маблағгузории созмони террористӣ, ки дар хориҷа фаъолият мекард, ба 12 соли зиндон маҳкум гардид. Ӯ бо истифода аз платформаҳои онлайн маблағ ҷамъоварӣ карда, онро ба созмони мамнӯъ интиқол дода буд.

3. 2023, Синзян. Ду нафар барои кӯшиши ҳамла ба иншооти давлатӣ дар Кашгар бо иттиҳоми омодагӣ ба амали террористӣ ба 15 соли зиндон маҳкум шуданд. Онҳо маводи тарканда тайёр карда буданд.

4. 2024, Гуанчжоу. Як шахси алоҳида барои иштирок дар амали террористӣ дар хориҷи Чин (тавассути сафар ба минтақаи ҷангӣ) ба 10 соли зиндон маҳкум гардид. Ӯ бо иттиҳоми узвият дар созмони террористӣ ҷавобгар дониста шуд.

5. 2025, Шанхай. Се нафар барои ташкили шабакаи пинҳонии ҷалби аъзо ба созмони террористӣ ба ҳабси абад маҳкум шуданд. Онҳо тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ таблиғоти радикалӣ мебурданд.

6. 2022, Синзян. Як гурӯҳи се нафар барои паҳнкунии маводи экстремистӣ дар интернет, аз ҷумла виде

оҳои таблиғотии радикалӣ, ба 7 соли зиндон маҳкум шуданд. Онҳо мувофиқи моддаи 120-и Кодекси ҷиноятии Чинг ҷавобгар дониста шуданд.

7. 2023, Пекин. Як шахс барои ташкили ҷаласаҳои пинҳонӣ бо мақсади таблиғи ақидаҳои экстремистӣ ба 5 соли зиндон маҳкум гардид. Ӯ маводи мамнӯъро дар доираи гурӯҳи хурд паҳн мекард.

8. 2024, Синзян. Ду нафар барои ташкили фаъолияти созмони экстремистии мамнӯъ дар минтақаи Хотан ба 8 соли зиндон маҳкум шуданд. Онҳо бо иттиҳоми узвият ва таблиғи ғояҳои экстремистӣ ҷавобгар дониста шуданд.

9. 2024, Чунтсин. Як шахс барои паҳнкунии маводи экстремистӣ тавассути WeChat ба 4 соли зиндон маҳкум гардид. Ӯ маводи радикалиро дар гурӯҳҳои онлайн паҳн мекард.

10. 2025, Гуйчжоу.Се нафар барои ташкили гурӯҳи ғайриқонунии динӣ бо хусусияти экстремистӣ ба 6 соли зиндон маҳкум шуданд. Онҳо бо иттиҳоми таблиғи ғояҳои радикалӣ ва ташкили фаъолияти мамнӯъ ҷавобгар дониста шуданд.

     Сиёсати Чин дар муқовимат бо терроризм ва экстремизм дар сатҳи байналмилалӣ мавриди интиқод қарор гирифтааст, махсусан дар робита ба минтақаи Синзян. Созмонҳои байналмилалии ҳуқуқи инсон, аз қабили Amnesty International, изҳор доштаанд, ки чораҳои қатъии Чин метавонанд ба поймолшавии ҳуқуқи озодиҳои шаҳрвандон оварда расонанд. Чин, дар навбати худ, ин иддаоҳоро рад карда, таъкид мекунад, ки чораҳои он барои таъмини амнияти миллӣ ва суботи ҷамъиятӣ заруранд.

     Олимони Чин дар ин маврид бар ин назаранд, ки амнияти миллӣ бояд дар мадди аввал қарор гирад, аммо онҳо инчунин пешниҳод мекунанд, ки мақомот бояд дар татбиқи чораҳои зиддитеррористӣ шаффофиятро афзоиш диҳанд, то эътимоди ҷомеаи байналмилалиро ба даст оранд.

     Чин дар муқовимат бо терроризм ва экстремизм низоми мукаммали ҳуқуқиро таҳия намудааст, ки қонунгузории миллӣ, созишномаҳои байналмилалӣ ва чораҳои амалиро дар бар мегирад. Андешаҳои олимони ҳуқуқшиноси Чин ва мисолҳои мушаххаси ҷавобгарии ҷиноятӣ дар солҳои 2022–2025 нишон медиҳанд, ки ин низом дар таъмини суботи дохилӣ ва минтақавӣ натиҷаҳои назаррас ба даст овардааст. Бо вуҷуди ин, баҳсҳои марбут ба ҳуқуқи инсон нишон медиҳанд, ки мувозинат байни амният ва озодиҳои шаҳрвандон яке аз мушкилоти асосии ин соҳа боқӣ мемонад. Барои баланд бардоштани самаранокии муқовимат, Чин бояд ба таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ, такмили қонунгузорӣ ва мусоидат ба маърифати ҷамъиятӣ идома диҳад.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад

сарходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои Осиё ва

Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.