Ҳамлаҳои террористии 11 сентябр ва амалҳои террористии баъдӣ дар Лондон ва Париж боиси пайдоиши як шакли нави терроризм, ки дар стратегия ва ҳадафҳои терроризми қаблӣ ба куллӣ фарқ мекунад, боиси тағйири куллӣ дар равиши Иттиҳоди Аврупо ва густариши ҳамкориҳои институтсионалӣ барои мубориза бо ин таҳдиди афзоянда гардид. Ҳарчанд таърихи ҳамкориҳои институтсионалии Иттиҳодияи Аврупо дар мубориза бо терроризм аз солҳои 1980 оғоз мешавад, бинобар нигарониҳо дар бораи табодули иттилоот ва истиқлолияти миллӣ дар соҳаи амният, сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо ва ҳамкориҳои институтсионалии Иттиҳоди Аврупо то ҳамлаҳои террористии 11 сентябр маҳдуд буд. Сарфи назар аз чораҳои густурдаи институтсионаливу ҳуқуқии Иттиҳодияи Аврупо барои мубориза бо терроризм, бахусус пас аз 11 сентябр ва таркишҳои Мадриду Лондон, хусусияти мухталифи ҳамлаҳои террористии ахир, аз ҷумла мӯҳлатҳои кӯтоҳ, гуногунии абзорҳо, ҳадафҳо ва фаъолон, чолишҳои террористиро яке аз чолишҳои бунёдии ҳалношудаи Иттиҳоди Аврупо боқӣ мондааст.

         Ҳарчанд терроризм як масъалаи нав барои Иттиҳодияи Аврупо нест, осебпазирии ин иттиҳод дар баробари терроризм ва афзоиши ҳамлаҳои террористӣ дар солҳои охир беш аз ҳарвақта огоҳии мардум ва таваҷҷуҳи муассири Иттиҳодияи Аврупоро дар мубориза бо терроризм афзоиш додааст. Илова бар ин, қабули сиёсати ягонаи институтсионалии мубориза бо терроризм, аз қабили назорати муштараки сарҳадӣ, назорати электронии шаҳрвандон, дастрасӣ ба маълумоти шахсии шаҳрвандон ва ғайра дар байни афкори ҷомеа дар бораи муносибати озодӣ ва амният дар Иттиҳоди Аврупо ва нақзи шартномаҳо, созишномаҳо, арзишҳои аврупоӣ ва ҳуқуқҳои конститутсионӣ баҳсҳои густардаеро ба вуҷуд овардааст. Бо дарназардошти густариши таҳдидҳои террористӣ ва талошҳои Иттиҳоди Аврупо барои табдил шудан ба як фаъол ва муассир алайҳи терроризми ҷаҳонӣ ва таъсире, ки сиёсатҳои зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо дорад дар ин мақола кӯшиш ба харҷ дода шудааст, ки чораҳои институтсионалӣ ва ҳуқуқии Иттиҳоди Аврупо ва самаранокӣ ва дурнамои ҳамкориҳои Иттиҳоди Аврупо дар мубориза бо терроризм ҳамчун яке аз муҳимтарин чолишҳои ояндаи ҳамгироии Иттиҳоди Аврупо баррасӣ шавад [1, 139-166].

         Бо дарназардошти тамоюли густариши сиёсати зиддитеррористӣ дар байни кишварҳои Иттиҳодияи Аврупо, ки аз як тараф ба далели тавсеаи доираи таҳдидҳои террористӣ ва натавонистани давлатҳо дар ҷилавгирӣ аз ин таҳдидҳо, онҳоро барои ҳамкориҳои фаромиллӣ ногузир мегардонад, аз тарафи дигар, ба далели ҳассосияти масъалаҳои амниятӣ, давлатҳои Иттиҳоди Аврупо майли ба даст кашидан аз ифротгароӣ надоранд. Дар ин мақола назари мо ба он равона шудааст, ки сиёсати зиддитеррористии Иттиҳодияи Аврупо ва ҳамкориҳои институтсионалии Иттиҳоди Аврупо дар ин самт ба ҳадди ақал се фарзияи асосии назарияи байниҳукуматӣ мувофиқат мекунад ва омӯзиши ҳамкориҳои институтсионалии Иттиҳодияи Аврупо алайҳи терроризм дар чаҳорчӯби ин назария маълумоте фароҳам овардааст, ки ба таҳқиқоти назариявӣ дар ин самт таъсир расонида, бар фарзияи баррасиҳои байниҳукуматӣ ба чолиш овардааст. Якум, ки Иттиҳоди Аврупо ва давлатҳои он ҳамчун фаъолони ҷомеаи шаҳрвандӣ манфиатҳо ва ҳадафҳоеро, ки онҳо аз ҳамкориҳои муштараки зиддитеррористӣ ба даст меоранд, тавассути сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо коҳиш медиҳанд. Дуввум, ки бо зуҳури терроризм ҳамчун як таҳдиди ҷаҳонӣ давлатҳои миллиро наметавонанд амнияти шаҳрвандони худро дар марзҳои худ танҳо таъмин кунанд ва ин онҳоро ба ҳамкориҳои фаромиллӣ дар мубориза бо терроризм водор кардааст. Аммо ба далели ҳассосияти масоили амниятӣ ва мубориза бо терроризм, ҳамкорӣ дар ин замина бештар ба таври муваққатӣ, бар асоси рӯйдодҳо боқӣ мемонад. Бо вуҷуди маҳдуд будани ҳамкориҳои институтсионалӣ дар ин соҳа, давлатҳо ва созмонҳои Иттиҳоди Аврупо намехоҳанд соҳибихтиёрии миллии худро ба ниҳодҳои фаромиллӣ вогузор кунанд.

         Ин боиси он гардид, ки Иттиҳодияи Аврупо ҳамчун як ниҳоди  динамикӣ сиёсати бештар прагматикиро барои мубориза бо терроризм ва таъмини амнияти шаҳрвандони аврупоӣ ва таҳкими минбаъдаи тавонмандии ниҳодҳои аврупоӣ ва ҳамкории муштарак дар мубориза бо терроризм пеш барад.

Таърихи тадбирҳои институтсионалии Иттиҳоди Аврупо дар мубориза бо терроризм

         Кӯшишҳои институтсионалии Иттиҳодияи Аврупо барои мубориза бо терроризм аз авоили солҳои 1970 ва таҷрибаи он дар мубориза бо гурӯҳҳои чапгаро, аз қабили бригадаҳои итолиёвӣ ва фраксияи артиши Олмон (Red Army Faction (RAF()оғоз шудааст.

         Ташкили гурӯҳи Байналмилалии зидди терроризм, радикализм, ифротгароӣ ва хушунати байналмилалӣ ё G8 дар Сиэтл дар соли 1985 ва Конвенсияи Аврупо оид ба мубориза бо терроризм (Треви 2- TREVI) дар соли 1988 аз аввалин кӯшишҳои институтсионалии Ҷомеаи Аврупо оид ба мубориза бо терроризм ва ифротгароӣ буданд [6, 250].

         Гурӯҳи Треви (TREVI) ҳамчун як форум барои табодули иттилоот ва ҳамкорӣ байни мақомоти полиси Аврупо дар мубориза бо терроризм ва ҷиноятҳои байналмилалӣ таъсис дода шудааст. Треви  (TREVI) дар ибтидо як форуми табодули иттилоот дар бораи ҷиноятҳои муташаккил ва терроризм буд, аммо дар солҳои баъдӣ барои мулоқотҳои вазирони адлия, мансабдорони баландпоя ва коршиносон берун аз чаҳорчӯби шартномаҳои аврупоӣ замина фароҳам овард. Гурӯҳи Треви (TREVI) барои таъсиси як форуми адлия ва корҳои дохилӣ, аз ҷумла дар самтҳои мубориза бо терроризм, ҳамкории полис, таъмини амнияти авиатсияи гражданӣ, амният ва амнияти ниҳодҳои байналмилалӣ ва ҳамкорӣ дар соҳаи офатҳои табиӣ роҳ кушод [3,54-69].

         Дар соли 1993 гурӯҳи сеҷониба ва дигар ниҳодҳои аврупоӣ оид ба истиқлолияти ҳудудӣ, гумрук ва муҳоҷират ба сохтори нав, ки бо номи “Қисми 1”-и Шартнома дар бораи Иттиҳоди Аврупо маъруфанд, аз нав ташкил карда шуданд. Фасли якуми Шартнома дар бораи Иттиҳоди Аврупо тамоми чораҳои компенсатсиониро барои аз байн бурдани назорати сарҳад пешбинӣ мекунад. Шартнома инчунин таъсиси полиси Аврупоро (Европол) таъин кард. Дар соли 1997 як гурӯҳи омодагӣ нақши Europol дар мубориза бо терроризмро таҳия кард ва Европол дар соли 1998 ба фаъолият оғоз кард. Аммо, сарфи назар аз густариши ҳамкориҳои полис аз замони таъсиси Гурӯҳи сеҷониба ва дигар созмонҳои шабеҳ, ҳамкориҳои институтсионалии кишварҳои узви Иттиҳодияи Аврупо то ҳамлаҳои 11 сентябр, бинобар муқовимати кишварҳо ба интиқоли як қисми амнияти онҳо ба минтақаҳои Аврупо, маҳдуд буд [11, 77-78].

         Пас аз 11 сентябр, барномаи зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо торафт бештар расмиётӣ, реактивӣ, ба бӯҳрон нигаронида шудааст ва аз рӯйдодҳои террористии 11 сентябр, таркишҳои Мадрид ва Лондон, афзоиши ДОИШ, ҳамлаҳои террористии солҳои 2010 ва 2016 дар Фаронса ва ҳамлаҳои умумии Брюссел ва Берлин дар Иттиҳоди Аврупо таъсири манфӣ гирифтааст..

Ҳодисаҳои 11-уми сентябр ва дарки терроризм ҳамчун таҳдиди беруна

         Қабл аз ҳамлаҳои террористӣ ба Маркази Ҷаҳонии Тиҷорат ва Пентагон дар моҳи сентябри соли 2001, терроризм хеле кам нигаронии умумии Иттиҳодияи Аврупо буд ва ҳодисаҳои 11 сентябрро бояд як нуқтаи гардиш дар табдили Иттиҳод ба як омили пешбар ва муассири мубориза бо терроризм арзёбӣ кард. Вокуниши Иттиҳодияи Аврупо ба 11 сентябр хеле зуд ва ҳамаҷониба буд. Ҳамагӣ даҳ рӯз пас аз ҳамлаҳои 11 сентябр, Шӯрои адлия ва корҳои дохилии Аврупо дар як ҷаласаи ғайринавбатӣ дар Брюссел эълон кард, ки мубориза бо терроризм барои Иттиҳоди Аврупо авлавият дорад [10, 23]. Воқеан, рӯйдодҳои 11-уми сентябр ҳам даъват ба силоҳ барои Иттиҳодияи Аврупо барои мубориза бо терроризм ва ҳам фурсат барои иқдоми он буд. То 11 сентябр танҳо шаш кишвари Иттиҳодияи Аврупо қонунҳо ва воситаҳои зиддитеррористӣ доштанд ва дастгирии фаромарзӣ барои мубориза бо терроризм ҳадди ақалл буд. Чанде пас аз ҳамлаҳои 11 сентябр Олмон ва Амрико ба унвони пояҳои тарҳрезӣ ва иҷрои ин ҳамлаҳо дар ҳамкорӣ бо Амрико як қатор тадобири зиддитеррористӣ андешиданд, ки муҳимтарини онҳо тасвиби нахустин Барномаи амал барои мубориза бо терроризм буд [1, 139-166].

         Нақшаи амал дар якҷоягӣ бо харитаи роҳи мубориза бо терроризм, ки дар натиҷаи Саммити соли 1999 таҳия шуда буд, роҳнамо барои вокуниши зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо пешниҳод шудааст. Харитаи роҳи мубориза бо терроризм 41 амалро дар панҷ самти асосӣ дар бар мегирад: Тақвияти ҳамкориҳои полис ва судӣ (таҳияи ордери ҳабси аврупоӣ ва таърифи ягонаи терроризм аз ҷониби Иттиҳоди Аврупо, муайян кардани террористҳо ва шабакаҳои онҳо дар Аврупо, таҳкими нақши Europol дар мубодилаи маълумот ва таъсиси гурӯҳҳои тафтишотӣ).

         Ҳарчанд чораҳои андешидашуда мувофиқи Барномаи амал буданд, аммо ҳамлаи ИМА ба Ироқ бо баҳонаи аслиҳаи қатли ом ва тақсими Иттиҳодияи Аврупо ба ду ҷабҳа ба тарафдорӣ ва муқобили ин ҳамла, ангезаи Иттиҳодияи Аврупоро барои мубориза бо терроризм коҳиш дод. Барои рафъи ин тафовутҳо, Иттиҳоди Аврупо сиёсати амният ва мудофиаи худро тавассути бознигарии равобити умумии мудофиа ва амниятии худ бо кишварҳои Иттиҳоди Аврупо ва қабул ва таҳияи Стратегияи Амнияти Аврупо навсозӣ ва мустаҳкам кард. Стратегияи Амнияти Аврупо як қадам ба пеш дар сиёсати ягонаи мудофиа ва амният буд ва ҳадафҳои стратегии зеринро дар бар гирифт:

1. Муқовимат ба таҳдидҳо (терроризм, паҳншавии силоҳи ҳастаӣ, низоъҳои минтақавӣ, давлатҳои ноком ва ҷинояткории муташаккил);

2. Таъмини сарҳадҳои Иттиҳоди Аврупо;

3. Паст кардани хатари терроризм ва хатари экстремизм;

4. Тақвияти амнияти сарҳадоти Иттиҳоди Аврупо;

5. Таҳкими амнияти сарҳадҳои Иттиҳоди Аврупо;

Стратегияи амнияти аврупоӣ аввалин санади стратегӣ буд, ки роҳнамоии дарозмуддатро барои сиёсати умумии Иттиҳоди Аврупо ва чораҳои зиддитеррористӣ таъмин мекунад [5, 21-22].

Ҳамлаҳои Мадрид ва суръат бахшидан ба сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо

         Ҳамлаҳои террористӣ дар Лондон ва Мадрид, ки интиқоми Ал-Қоида аз Иёлоти Муттаҳида ва Бритониё барои пуштибонӣ аз онҳо дар ҷанг бо терроризм ва амалҳои низомии Иёлоти Муттаҳида алайҳи Ал-Қоида ва Толибон буд, бори дигар нишон дод, ки давлатҳо танҳо наметавонанд шаҳрвандони худро муҳофизат кунанд ва сиёсати зиддитеррористиро дар қабули қарорҳои Иттиҳоди Аврупо авлавияти аввалиндараҷа қарор диҳанд [9, 1].

         Таркишҳои Мадрид Иттиҳодияи Аврупоро водор сохт, ки дар Шурои Аврупо дар моҳи марти соли 2004 бо арзёбии омилҳое, ки ба дастгирӣ ва қабули терроризм оварда мерасонанд, як марҳилаи комилан нави тафаккур дар бораи мубориза бо терроризм ва мубориза бо сабабҳои аслии терроризмро пеш гирад.

         Чанде пас аз ҳамлаҳои террористии Мадрид (18 марти 2004), Комиссияи Аврупо дар як эъломияи фаврии ҳамбастагии баланд бо қурбониён даъват кард, ки санадҳои ҳуқуқии Иттиҳоди Аврупо алайҳи терроризм дар сатҳи миллӣ татбиқ карда шаванд. Лоиҳаи сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупоро қабул карда шавад ва тақвияти мубориза бо маблағгузории терроризм, ҳамоҳангсозии амалиётӣ ва муколама бо кишварҳои сеюм оид ба терроризм, инчунин чораҳои амниятӣ дар заминаи терроризми биотерроризм ва механизмҳои ҳифзи ҷомеаи шаҳрвандӣ аз терроризм ба роҳ монда шавад.

         Дар моҳи марти соли 2004, ба ҷуз аз пешниҳодҳои Комиссия, Шурои Аврупо дар ҷаласаи худ ба кори фаврӣ оид ба татбиқи Стратегияи амнияти Аврупо, таъсиси Маркази ҳамоҳангсозии зиддитеррористии Иттиҳодияи Аврупо барои мусоидат ба фаъолияти зиддитеррористии Шуро ва бознигарии Нақшаи амал оид ба мубориза бо терроризм даъват кард.

         Шурои Аврупо Нақшаи нави амалиёти Иттиҳодияи Аврупоро қабул кард, ки дар он тадбирҳо, аз қабили таъсиси гурӯҳҳои муштараки тафтишотӣ, полис ва додситонӣ дар саросари Иттиҳоди Аврупо, табодули мунтазами иттилоот дар бораи терроризм байни кишварҳои Иттиҳодияи Аврупо, таъсиси як гурӯҳи махсуси зиддитеррористӣ ва бастани созишномаи ҳамкорӣ байни Europol ва ниҳодҳои дахлдори ИМА дар бар мегирад. Дар Нақшаи нави амал ҳафт ҳадафи стратегӣ ва амалиётии Иттиҳоди Аврупо оид ба пешгирӣ ва мубориза бо терроризм муқаррар шудааст:

- Амиқсозии ҳамкорӣ ва афзоиши саъю кӯшишҳои байналмилалӣ барои мубориза бо терроризм (27 амал);

- Паст кардани дастрасии террористон ба захираҳои молиявию иқтисодӣ (26 амал);

- Баланд бардоштани иқтидори пешгирикунандаи кишварҳои Иттиҳоди Аврупо ва Иттиҳоди Аврупо дар соҳаи ошкор, тафтиш ва таъқиби террористон (11 амал); 

- Нигоҳ доштани амнияти ҳамлу нақли байналмилалӣ ва таъмини назорати самараноки сарҳадӣ (21 ӯҳдадорӣ);

- Тақвияти иқтидори Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои узви он дар муқовимат ба оқибатҳои ҳамлаҳои террористӣ (21 ӯҳдадорӣ);

- Бартараф намудани омилҳои терроризм, дастгирӣ ва қувваи корӣ (28 ӯҳдадорӣ);

- Афзалият додан ба кишварҳои сеюме, ки ба таҳкими тавонмандӣ ва ӯҳдадориҳои зиддитеррористии онҳо дар мубориза бо терроризм дар равобити хориҷии Иттиҳоди Аврупо ниёз доранд (26 ӯҳдадорӣ) [6, 1].

         Дар Эъломияи зиддитеррористӣ ба ҷуз аз таҷдиди нақшаи амал дар 155 ҳавза, ҳамчунин изҳороти ҳамбастагии Аврупо алайҳи терроризм ва амалиёти муштарак ва сафарбар кардани тамоми захираҳо ва имконот, аз ҷумла захираҳои низомӣ дар сурати ҳамлаи террористӣ ба яке аз қаламравҳои он кишвар шудааст. Ташаббуси дигари Иттиҳодияи Аврупо барои мусоидат ба амнияти дохилӣ таъсиси Агентии сарҳадии Аврупо барои таъмини ҳамкориҳои сартосари Иттиҳоди Аврупо дар назорати марзҳои беруна ва таъмини амнияти сарҳадҳо буд. Инчунин, дар Шурои Аврупо Барномаи 2-юм бо мақсади таҳкими озодӣ, амният ва адолат дар Иттиҳоди Аврупо қабул карда шуд, ки дар он чораҳои муштараки зиддитеррористии кишварҳои Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои сеюм дар самтҳои ҷалби терроризм, маблағгузории терроризм, таҳлили таҳдидҳо ва идоракунии маблағгузории терроризм таъкид шудааст. 22 ноябри соли 2004 Шуро Чаҳорчӯби консептуалӣ оид ба ҷанбаҳои зиддитеррористии сиёсати ягонаи амният ва дифоъро қабул кард, ки дар доираи он тавонмандиҳои идоракунии бӯҳрон ва пешгирии низоъҳои сиёсати умумии амният ва дифоъ барои дастгирии ҳадафҳои зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо истифода мешаванд.

         Дар маҷмуъ, дар давраи пас аз Мадрид, ҳарчанд ду санади муҳим, аз ҷумла Эъломияи ҳамбастагии Иттиҳоди Аврупо ва вазифаи ҳамоҳангсози зиддитеррористӣ дар Котиботи Шурои Аврупо қабул шуда бошад ҳам, набуди стратегия ва стратегияи ҳамоҳангшуда, инчунин иҷрои сусти чораҳои зиддитеррористӣ дар кишварҳои узв, ду мушкили мубориза бо терроризм бо Иттиҳоди Аврупо боқӣ мондааст.

Таркишҳои Лондон ва мушкилоти терроризми дохилӣ

         Ҳамлаҳои террористии Лондон бори дигар ҳаракатҳои сиёсии зиддитеррористии Иттиҳодияи Аврупоро пурзӯр намуда, нишон доданд, ки сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо аз ҳамлаҳои террористӣ роҳнамоӣ мекунад. Илова бар ин, шаҳрвандии Британия ва хислати худхондаи агентҳои он дарки Иттиҳодияи Аврупоро дар бораи таҳдиди террористӣ тағйир дода, таваҷҷуҳро аз таҳдидҳои террористии беруна ба раванди густариши терроризм ва истисмори он дар дохили кишвар равона кард [1, 139-166].

         Дар вокуниш ба ҳамлаҳои Лондон, Шурои Иттиҳодияи Аврупо дар ҷаласаи ғайринавбатии 13 январи соли 2005 ҳамлаҳои террористии Лондонро маҳкум кард ва тааҳҳуд кард, ки иҷрои нақшаи амалиёти зиддитеррористӣ ва дигар тааҳҳудоти мавҷударо суръат бахшад. Дар ин эъломия аҳамияти афзоиши қобилиятҳо барои таъқиб ва боздошти террористон тавассути марзҳо, ҷилавгирӣ аз иртибот бо террористон, ҳифзи шаҳрвандон ва зерсохторҳо ва беҳбуди қобилиятҳо барои идора ва кам кардани оқибатҳои терроризм таъкид шудааст [5, 26-28].

          Ҳамчунин, моҳи январи соли 2005 вазирони корҳои хориҷии кишварҳои Иттиҳодияи Аврупо ҷаласаи ғайринавбатӣ баргузор намуда, тасмим гирифтанд, ки тадбирҳоеро, ки қаблан ҳамчун чораҳои таъҷилӣ қабул шуда буданд, амалӣ созанд.

          Ин чораҳо ордери ҳабси аврупоӣ, таҳкими системаи иттилоотии Шенген ва раводид, шиносномаҳои биометрӣ, мубориза бо маблағгузории терроризм, пешгирии ҷалби одамон ва ифротгароӣ ва назорати бештари тиҷорат, нигоҳдорӣ ва интиқоли маводи мухаддирро дар бар мегирифтанд. Сарфи назар аз тавсеаи чораҳои зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо бо ҳудуди 200 иқдом то соли 2005 сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо то ҳол бо холигии дарозмуддати сиёсӣ дучор омад, ки ҳам аз ҷониби Иттиҳоди Аврупо хуб фаҳмида мешавад ва ҳам дастури стратегӣ барои ҳукуматҳои он. Ин боиси он гардид, ки Британияи Кабир дар давраи раёсати даврии худ дар Иттиҳоди Аврупо лоиҳаи аввалини стратегияи зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупоро дар мувофиқа бо сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо дар 21 октябри соли 2005 ба Шурои Намояндагони доимӣ ҳамчун ӯҳдадории дарозмуддати стратегӣ пешниҳод кунад. Ин стратегия, таъмини эҳтиром ба ҳуқуқи инсон, фароҳам овардани Аврупои амнтар барои зиндагӣ ва озодӣ, амният ва адолат, ӯҳдадории Иттиҳоди Аврупоро дар мубориза бо терроризм глобалӣ кард.

          Стратегияи нав, ки аз ҷониби вазирони корҳои дохилӣ ва адлия дар моҳи декабри соли 2005 қабул шудааст, тамоми чораҳо ва фаъолиятҳои пешинаи зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо дар чаҳор рукни пешгирӣ, ҳифз, таъқиб ва амалиёти баъдиҷангӣ, инчунин қонунгузории Иттиҳоди Аврупо зидди терроризм, институтҳо ва стандартҳои амалиётиро ҷамъбаст мекунад [2, 54-69].

• Ҳадафи аввалини стратегия пешгирии пайвастани мардон ба терроризм тавассути мубориза бо сабабҳои аслии терроризм ва ҷалби он дар Аврупо ва дар сатҳи байналмилалӣ буд.

• Ҳадафи дуввум ҳифзи шаҳрвандон ва инфрасохтор ва коҳиш додани осебпазирии Аврупо ба ҳамлаҳо тавассути таҳкими амнияти сарҳадҳо, нақлиёт ва инфрасохтори муҳим буд.

• Ҳадафи сеюм мубориза бо терроризм ва таъқиби террористон дар сарҳадҳои дохилии Иттиҳоди Аврупо ва дар сатҳи байналмилалӣ тавассути пешгирӣ аз тарҳрезӣ ва иртибототи онҳо, халалдор кардани шабакаҳои иртибототӣ, қатъ кардани захираҳои молиявӣ ва дастрасии онҳо ба маводи ҳамла ва ворид кардани онҳо ба система буд. Ҳадафи чаҳорум омода кардани кишварҳо барои идора ва кам кардани оқибатҳои ҳамлаи террористӣ тавассути беҳтар кардани тавонмандиҳои онҳо барои оқибатҳои он, ҳамоҳангсозии вокуниш ва ҳалли ниёзҳои қурбониён буд.

Шартномаи Лиссабон ва мувозинати институтсионалӣ дар мубориза бар зидди терроризм

          Аҳдномаи Лиссабон (дар моҳи декабри соли 2008 қабул шудааст) дар сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо, бахусус дар андозагирии дохилии он тағйироти куллӣ ба вуҷуд овард. Тавре Томас Ренар (Thomas Renard) изҳор дошт, Аҳдномаи Лиссабон ба сиёсатҳои зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо таъсири калон расонд, аз ҷумла пас аз Паймони Лиссабон, Иттиҳоди Аврупо дар амнияти дохилӣ нақши муҳим бозид ва бо ислоҳоти системаи қабули қарорҳо ва қабули системаи овоздиҳии аксарияти тахассусӣ, дар қабули қарорҳо муассиртар шуд. Бо баланд бардоштани нақши назоратии Парлумони Аврупо ва баланд бардоштани нақши назоратии парлумонҳои миллӣ дар назорати Europol ва сиёсати умумии амният ва мудофиа, он ба нигоҳ доштани тавозуни байни институтҳои аврупоӣ ва тавозуни байни амният ва озодиҳои шаҳрвандӣ мусоидат кард. Бо васеъ кардани салоҳияти Суди адлияи Иттиҳоди Аврупо барои фаро гирифтани ҳама масъалаҳои марбут ба озодӣ, амният ва адолат, он ба сиёсати зиддитеррористии ИА ҳам дар дохил ва ҳам дар хориҷ таъсири назаррас расонд [1, 1-2].

          Илова бар механизмҳои институтсионалии ҷуброни касри демократӣ ва мувозинат байни амният ва озодиҳои умумӣ, муҳимтарин навоварии Шартномаи Лиссабон дар соҳаи мубориза бо терроризм таъсиси Хадамоти амалиёти хориҷии Аврупо (EEAS) буд. Хадамоти амалиёти хориҷии Аврупо EEAS як сиёсати умумии хориҷии таҳти салоҳияти Намояндаи олӣ буд, ки ҳадафи он муқовимат ба ноустувории дар натиҷаи раёсати Иттиҳоди Аврупо ба вуҷуд омада, таъмини субот дар амалиёти берунии Иттиҳод ва таъмини вокуниши қавитар ва ҳамоҳангтари беруна ба мубориза бо терроризм буд. Дар ин мақом Намояндаи олӣ дар ҳамоҳангсозии сиёсати хориҷии Иттиҳоди Аврупо ва кишварҳои узв нақши марказӣ мебозад ва аз ин рӯ, дар ҳамоҳангсозии ҷанбаҳои дохилӣ ва хориҷии сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо нақши муҳим мебозад  [1, 1-2].

         Ҳарчанд Шартномаи Лиссабон дар таҳкими минбаъдаи Иттиҳоди Аврупо дар мубориза бо терроризм нақши муҳим бозид, аммо он натавонист, ки сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупоро дигаргун созад. Азбаски сиёсати зиддитеррористӣ ҳамчун ҳимояи давлатҳои алоҳида боқӣ мемонад, Иттиҳоди Аврупо беҳтарин омили ҳамоҳангсоз, мусоидаткунанда ва дар мубориза бо терроризм боқӣ мондааст [1, 1-2].

Афзоиши ДИИШ ва даъвати ҷангиёни хориҷӣ

         Сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо, ба ғайр аз ислоҳоти қисман дар чаҳорчӯбаи қабули қарорҳо, инчунин (Council of the European Union, 2008) ҳамчунин  навовариҳои маҳдуди институтсионалии Паймони Лиссабон, аз ҷумла афзоиши салоҳиятҳои Парлумони Аврупо ва Додгоҳи адлияи Иттиҳоди Аврупо (European Court of Justice (ECJ)) ва таъсиси Хадамоти амалиёти хориҷии аврупоӣ (European External Action Service (EEAS)), то соли 2013 ва пайдоиши ДИИШ ба таври ҷиддӣ тағйир наёфтанд. Ҳарчанд Паймони Лиссабон сиёсати дохилӣ ва хориҷии Иттиҳодияи Аврупоро дар мубориза бо терроризм ҳамоҳангтар кард, аммо натавонист дар сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо инқилоб кунад ва он як ниҳоде дар мубориза бо терроризм боқӣ монда, умдатан нақши ҳамоҳангсози байни кишварҳои узвро иҷро мекард. ) -15 , 2012:Renard16

Пайдоиши ДИИШ ба сиёсатҳои зиддитеррористии Иттиҳодияи Аврупо аз ду роҳ таъсир расонд:

-ҷалби шаҳрвандони аврупоӣ (даъвати ҷангҷӯёни хориҷӣ) ва эҳтимоли ҳузури ДОИШ дар кишварҳои ҳамсояи Иттиҳоди Аврупо (мушкилоти ноустувории ҳамсоя). Ба гуфтаи Маркази байнулмилалии мубориза бо терроризм (International Centre for Counter-Terrorism –The Hague (ICCT)), ҳар се гурӯҳи ДИИШ ҷангиёни зиёдеро аз саросари ҷаҳон, аз ҷумла Иттиҳодияи Аврупо ҷалб кардаанд.

         Бар асоси ин гузориш, шумори ҷангҷӯёни аврупоӣ, ки ба ин гурӯҳ пайвастаанд, аз 4294 то 3922 нафар будааст; ки то хол кариб 33 фоизи онҳо ба Аврупо баргаштаанд. Ба гуфтаи манобеъи мухталифи Иттиҳодияи Аврупо, падидаи ҷангҷӯёни хориҷӣ бо чаҳор роҳ метавонад ба амнияти эҳтимолии Иттиҳодияи Аврупо таҳдид кунад:

1. Ирсоли шаҳрвандони Иттиҳодияи Аврупо ба Ироқ ва стратегияи ҷангҷӯёни хориҷӣ;

2. Бозгашти ҷангиён ба Аврупо барои омӯзиши низомӣ ва таҷрибаи майдони ҷанг метавонад барои кишварҳои Иттиҳодияи Аврупо хатар эҷод кунад;

3. Таъсири падидаи ҷангиёни хориҷӣ ва фаъолиятҳои террористӣ ба сохтори иҷтимоӣ дар Иттиҳоди Аврупо;

4. Пешгирии сафарҳои ҷангиён ба Ироқ ва Сурия метавонад ҳамлаҳои террористии онҳоро дар дохили Иттиҳоди Аврупо афзоиш диҳад.

          Илова бар чолишҳои ҷангҷӯёни хориҷӣ ва пайвастани шаҳрвандони Иттиҳодияи Аврупо ба гурӯҳи террористӣ, таҳдид ба минтақаи Ховари Миёна ва Африқои Шимолӣ ва муҳосираи Иттиҳодияи Аврупо омилҳои калидӣ мебошанд, ки ба ДОИШ имкон медиҳанд, ки тавассути кишварҳое чун Либия вориди Иттиҳодияи Аврупо шаванд [4, 34].

          Дар ин замина, иқдомоти ИА барои ҳалли мушкилоти ҷангҷӯёни хориҷӣ дар чаҳорчӯби стратегияи чаҳор банди зиддитеррористии ИА созмон дода мешавад. Ҳарчанд стратегияи зиддитеррористӣ дар соли 2005 таҳия шуда буд, аммо танҳо дар соли 2013 дар якҷоягӣ бо ҳамоҳангсози зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо 22 пешниҳоди вокуниши Иттиҳоди Аврупо ба ҷангҷӯёни хориҷӣ дар Ироқ ва Сурияро ба миён гузоштааст. Ҳамчунин, дар соли 2014 Шурои вазирони адлия ва корҳои дохилии кишварҳои узви Иттиҳодияи Аврупо чаҳор самти афзалиятноки мубориза бо ҷангҷӯёни хориҷӣ муайян карданд:

• Пешгирии радикализатсия ва ифротгароӣ: Дар ин робита Комиссия дар соли 2014 шабакаи аврупоии зидди ифротгароиро барои пешгирӣ аз радикализатсия, терроризм ва беҳбуди экстремизми зӯроварӣ дар Иттиҳоди Аврупо ба роҳ монд.

• Мубодилаи самараноки иттилоот, инчунин бо ҷалби кишварҳои сеюм. Бо дарназардошти ин авлавият, ҳамкориҳои байналмилалӣ бо кишварҳои наздики ҷуғрофии Ироқ ва Сурия таҳким ёфт ва дар пайи қарори вазирони корҳои дохилӣ ва адлия дар моҳи ноябри соли 2016, Europol дар моҳи ноябри соли 2016 Маркази зиддитеррористии аврупоиро ҳамчун як платформа барои табодули иттилоот ва ҳамоҳангсозии тафтишоти байналмилалӣ таъсис дод, ки ба ҷангиёни хориҷӣ, қочоқи силоҳ тамаркуз мекунанд;

• Пешгирӣ, дастгир ва маҳв кардани гумонбаршудагон: Дар ин робита, системаи иттилоотии Шенген барои табодули маълумот дар бораи шахсони ҷинояткор байни мақомоти миллии назорати сарҳадӣ, мақомоти гумрук ва полис таъсис дода шудааст, ки як воситаи муҳим дар мубориза бо ҷангиёни хориҷӣ мебошад.

Теъдоди қурбониёни террористӣ дар Иттиҳодияи Аврупо дар қиёс бо дигар кишварҳои ҷаҳон:

         Таҳлили маълумот аз Пойгоҳи ҷаҳонии терроризм дар давраи солҳои 2006-2016 нишон медиҳад, ки ҳарчанд шумораи қурбониёни террористӣ дар Иттиҳоди Аврупо як тамоюли санҷиширо пайгирӣ карда, бо афзоиши ҳамлаҳои террористӣ аз замони қабули стратегияи ҳадафи гургони танҳо ва гурӯҳҳои террористӣ ба таври қобили мулоҳиза афзоиш ёфтааст, аммо шумораи қурбониёни ҳодисаҳои террористӣ дар кишварҳои Иттиҳодияи Аврупо то ҳол ба таври назаррас камтар аст. Теъдоди миёнаи кушташудагон дар як ҳамлаи террористӣ дар Иттиҳоди Аврупо 0, 69 нафарро ташкил медиҳад, дар ҳоле ки ба ҳисоби миёна дар ҷаҳон 0,29 нафарро ташкил медиҳад, ки ин ба муваффақияти тадбирҳои пешгирикунанда ва иқдомоти минбаъдаи Иттиҳоди Аврупо ҷиҳати коҳиш додани талафоти ҳамлаҳои террористӣ вобаста аст [5, 26-28].

Хулоса

         Афзоиши ҳамлаҳои террористӣ дар ИА ва тағйири муҳити амниятии Иттиҳоди Аврупо ба далели парокандагӣ ва фурӯпошии кишварҳои узви он терроризмро ба яке аз муҳимтарин чолишҳои амниятии Иттиҳоди Аврупо табдил додааст. Иттиҳоди Аврупо барои мубориза бо ин мушкилоти фарогир, махсусан пас аз 22 сентябр, бисёр сиёсатҳо ва тадбирҳои институтсионалӣ амалӣ намуд.

          Ҳамкории Иттиҳодияи Аврупо дар мубориза бо терроризм дар баъзе соҳаҳо дар ду даҳсолаи охир густариш ёфта, чораҳо ва чаҳорчӯбҳои муассир, аз қабили чораҳои қонунӣ барои маблағгузории терроризм, таъсиси Ҳамоҳангсози мубориза бо терроризм, таъсиси Агентии ҳамоҳангсозии сарҳадҳои беруна ва таҳкими иқтидори Додгоҳи адлияи Аврупо ва мубориза бо терроризмро ба вуҷуд овард. Сиёсати зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо дар ду даҳсолаи охир ду тамоюли зидду нақизро пайгирӣ кардааст. Аз як тараф, тавсеаи доираи таҳдидҳои террористӣ ва нотавонии давлатҳо дар ҳифз ва таъмини амнияти шаҳрвандони худ онҳоро водор кардааст, ки ҳамчун фаъолон оқилона ҳамкориҳои институтсионалӣ дар доираи Иттиҳоди Аврупоро таҳким бахшанд.

          Имрӯз терроризм монанди маводди мухаддир ба як унсури манфиатҷӯёна табдил шуда, ба боварии бисёре аз муҳаққиқон террористон, аз ҷониби харидорӣ шуда ва ба ҳадафҳои  муайян мавриди истифода қарор мегиранд [8, 127].

         Аз сӯи дигар, ба далели ҳассосияти масоили амният, қонун ва умури дохилӣ, ҳукуматҳои Иттиҳодияи Аврупо намехоҳанд салоҳияти худро ба як ниҳоди фаромиллӣ вогузоранд, ки нақши Иттиҳодияи Аврупоро дар сиёсатҳои зиддитеррористӣ бо як ҳамоҳангсоз маҳдуд кунанд.

          Дурнамои аврупоии зиддитеррористӣ барои соли 2030 нишон медиҳад, ки бо тамоюли кунунии сиёсатҳои зиддитеррористии Иттиҳодияи Аврупо терроризм яке аз чолишҳои аслӣ ва ҳалношудаи Иттиҳодия боқӣ мемонад ва афкори ҷомеъаи кишварҳои аврупоӣ мехоҳад, Иттиҳодияи Аврупо дар тадбирҳои зиддитеррористӣ нақши бештаре дошта бошад. Аз ин рӯ, ҳарчанд ҳукуматҳо дар доираи салоҳиятҳои миллӣ масъулияти марбут ба соҳаҳои амният ва дифоъро нигоҳ доранд ва ба ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бар зидди терроризм авлавият медиҳанд, ба назар мерасад, ки бо назардошти интизориҳо ва дастгирии афзояндаи шаҳрвандони аврупоӣ аз сиёсатҳо ва чораҳои институтсионалии Иттиҳоди Аврупо алайҳи терроризм, зарфияти ниҳодҳои аврупоӣ ва ҳамкориҳои муштарак дар мубориза бо терроризм, боз ҳам таҳким ёфта ва таҳкими ҳамкориҳои Иттиҳоди Аврупо дар оянда алайҳи терроризм мустаҳкамтар мегардад.

                                     

ЗИЁЕВ Cубҳиддин Нacриевич

ходими пешбари илмии Шуъбаи Аврупои

Инcтитути oмӯзиши мacъaлaҳoи дaвлaтҳoи Ocиё вa Aврурoи AМИТ

нoмзaди илмҳoи филoлoгия

 

 

АДАБИЁТ

1. Алии Сабоғиён, Аббос Сарвистонӣ. Сиёсатҳои зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо: равандҳо ва чашмандоз. // Фаслномаи мутолеоти роҳбурдӣ. № 1. Баҳори соли 1397. - С.139-166.

2. Боссонг Р. Сиёсати баркамоли зиддитеррористии ИА //  Арзёбии муҳими таърихӣ ва функсионалӣ. 2008.- LSE, http://www.lse.ac.uk.

3. Бунян Т. Треви, Европол ва давлати аврупоӣ // Давлатҳо Аврупои навро хоҳанд дид. 1993. – 254 с.

4. Венсинк В., Варменҳовен Б., Ҳаснут Р., Весселин Р., Гинкел Б.В., Виттендорп С. Сиёсати Иттиҳоди Аврупо оид ба мубориза бо терроризм. // Департаменти сиёсат ва эҳсосоти ҳуқуқҳои шаҳрвандон ва масъалаҳои конститутсионӣ. 2017. С.-34.

5. Девис Б. Вокуниши зиддитеррористии Иттиҳоди Аврупо пас аз 9/11: чаҳорчӯбаи ҳуқуқӣ // Мактаби аспирантураи баҳрии Монтерей оид ба корҳои амнияти миллӣ. 2012. С.-21-22.

6. Касале Д. Чаҳорчӯби институтсионалӣ ва ҳуқуқии зиддитеррористии ИА // Баррасии дифоъ аз терроризм. 2008, ҷилди 1, № 1.

7. Ренард Т. Сиёсат ва институтҳои зиддитеррористии ИА пас аз Аҳдномаи Лиссабон // Маркази ҳамкориҳои глобалии зиддитеррористӣ. 2012.-С.1-2.

8. Файзуллоҳ Ҷалол. Симои терроризми байналмилалӣ. (Нақши Иттиҳоди Аврупо дар мубориза бар зидди терроризм). Душанбе: “Эр-граф”, 2019.140 с.

9. Фрисен К. Таъсири таркишҳои метрои Мадрид ва Лондон ба назари Аврупо ба терроризм // Ҳуқуқи инсон ва некӯаҳволии инсон. 2007.С.-1.

10. Ҳайес Б., Ҷонс С. Каталоги чораҳои зиддитеррористии ИА, ки аз 11 сентябри соли 2001 қабул шудаанд // Амнияти Аврупо тавассути зиддитерроризм – таъсир, қонуният ва самаранокӣ. 2013.-238 с.

11. Чарват Ҷ. Созмони Амнияти Миллӣ дар дифоъ аз терроризм. ҷилди 97 аз силсилаи маҷаллаи илмии НАТО барои сулҳ ва амният. 2012.-183 с.