(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030  - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)

     Зеҳни сунъӣ дар соли 2025 аллакай ҳамчун як қувваи тағйирдиҳанда дар соҳаи ҳуқуқшиносӣ шинохта шудааст. Аз автоматикунонии вазифаҳои ҳаррӯза то пешгӯии натиҷаҳои судӣ зеҳни сунъӣ имкониятҳои навро мекушояд ва ҳамзамон зарурати танзими ҳуқуқиро ба миён меоварад.

      Дар Осиё, зеҳни сунъӣ бо суръати баланд дар соҳаи ҳуқуқшиносӣ ҷорӣ мешавад, ки ин ба ҳалли мушкилоти ҳаҷми зиёди ҳуҷҷатҳо ва баҳсҳо мусоидат мекунад. Дар соли 2025 беш аз 60% идораҳои ҳуқуқӣ дар ин минтақа зеҳни сунъиро барои автоматикунонии ҷараёнҳо истифода мебаранд, ки хароҷотро то 30% коҳиш медиҳад. Аммо фарқиятҳои технологияи танзимӣ байни давлатҳо мушкилот эҷод мекунанд, аз ҷумла масъалаҳои ҳифзи маълумот ва ахлоқӣ.

      Дар Чин зеҳни сунъӣ дар соҳаи ҳуқуқшиносӣ тавассути қонунҳои қатъӣ танзим мешавад, ки соли 2023 “Низомномаҳои муваққатӣ дар бораи идоракунии хизматрасониҳои зеҳни сунъии тавлидкунанда” қабул шуд. Мисоли воқеӣ он аст, ки ширкати Alibaba аз зеҳни сунъӣ барои таҳлили шартномаҳо истифода мебарад, ки вақтро 50% кам мекунад. Ин равиш ба ҳифзи амнияти миллӣ тамаркуз дорад, аммо метавонад навовариро маҳдуд кунад, зеро талаботҳои риояи маълумотҳои маҳаллӣ хароҷотро афзоиш медиҳад.

      Ҳиндустон “Қонуни ҳифзи маълумотҳои шахсӣ” (2023)-ро барои зеҳни сунъӣ истифода мебарад. Масалан Идораҳои ҳуқуқӣ чун Cyril Amarchand Mangaldas зеҳни сунъиро барои пешгӯии парвандаҳои судӣ кор мефармоянд, ки дар соли 2024 дар 70% ҳолатҳо дақиқӣ нишон дод. Ин ба афзоиши дастрасии адолат барои қишрҳои камбизоат мусоидат мекунад, аммо хатарҳои ғаразҳои алгоритмӣ вуҷуд дорад, ки метавонад ба адолат таъсир расонад.

      Ҷопон равиши нармро интихоб кардааст, бо “Стратегияи зеҳни сунъӣ” (2019, бо тағйироти соли 2024). Масалан стартапҳои чун LegalOn Technologies зеҳни сунъиро барои баррасии ҳуҷҷатҳо истифода мебаранд, ки дар соли 2025 ба 40% идораҳо паҳн шуд. Ин навовариро ҳавасманд мекунад, аммо набудани танзимҳои сахт метавонад ба ҳуқуқҳои муаллифӣ хатар эҷод кунад, чунон ки дар ҳолати ҳуқуқҳои муаллифӣ барои асарҳои зеҳни сунъӣ дида мешавад.

     Сингапур бо “Модели ҳокимияти зеҳни сунъӣ” (2020) пешрав аст. Судҳои Сингапур зеҳни сунъиро барои ҳалли баҳсҳои онлайн истифода мебаранд, ки дар соли 2024 25% ҳалли парвандаҳоро тезондааст. Ин ба рушди иқтисодӣ мусоидат мекунад, аммо ниёз ба ҳамоҳангӣ бо қонунҳои байналмилалӣ вуҷуд дорад, то аз ҷудоӣ низоми ҳуқуқи  байналмилалӣ пешгирӣ шавад.

     “Қонуни асосӣ дар бораи зеҳни сунъӣ” (2024) дар Кореяи Ҷанубӣ қабул шуд. Стартапҳои чун Lawfully AI хидматҳои мувофиқати ҳуқуқӣ пешниҳод мекунанд, ки дар соли 2025 ба идораҳои ҳуқуқӣ 30% самаранокӣ дод. Ин ба ҳамкории байни ҳуқуқшиносон ва технологҳо мусоидат мекунад, аммо мушкилоти омӯзиши кадрҳо вуҷуд дорад.

     Индонезия қонуни “Ҳифзи маълумотҳои шахсӣ” (2022)-ро барои зеҳни сунъӣ истифода мебарад. Платформаҳои чун Hukumonline зеҳни сунъиро барои таҳқиқоти ҳуқуқӣ кор мефармоянд, ки дар соли 2024 ба 50% ҳуқуқшиносон кӯмак расонд. Ин ба ҳалли мушкилоти ҳаҷми ҳуҷҷатҳо мусоидат мекунад, аммо маҳдудиятҳои интиқоли маълумот метавонад рушдро суст кунад.

     Дар маҷмӯъ дар давлатҳои Осиё зеҳни сунъиро ҳамчун тарзи рушд мебинад, аммо ниёз ба тавозуни байни навоварӣ ва танзим вуҷуд дорад. Олимони ҳуқуқшиноси ин минтақа зеҳни сунъиро ҳамчун тарзи муҳим барои ҳалли мушкилоти эътимод ва танзим дар соҳаи ҳуқуқшиносӣ мебинанд, ки метавонад ба рушди иқтисодӣ ва амнияти миллӣ мусоидат кунад. Онҳо таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ дар ҳалли парвандаҳои ҷиноӣ ва соҳибкорӣ самаранокиро афзоиш медиҳад, аммо то ташаккули технологияҳо ниёз ба рушди ҳуқуқӣ вуҷуд дорад. Зеҳни сунъӣ имкониятҳои навро барои коҳиши хароҷот ва беҳтар  кардани хидматҳои ҳуқуқӣ мекушояд, аммо хатарҳои этикӣ ва ҳифзи маълумотҳо бояд тавассути қонунҳои сахт ҳал карда шаванд. Онҳо ҳушдор медиҳанд, ки дониши пасти ҳуқуқшиносон дар бораи зеҳни сунъӣ мушкилот эҷод мекунад ва омӯзишҳои ҳатмии он зарур аст. Умуман, зеҳни сунъиро ҳамчун қувваи мусбат дар ҷараёни ҷаҳонишавӣ мебинанд, аммо бо ҳидояти ҳукуматӣ ва ҳамкории байнисоҳавӣ бояд муҷофиқа карда шавад.

      Аврупо бо танзими қатъӣ, аз ҷумла Қонуни зеҳни сунъӣ, пешрав аст, ки дар соли 2025 75% идораҳои ҳуқуқӣ зеҳни сунъиро бо риояи шаффофият истифода мебаранд. Санаде, ки бо номи EU AI Act маъруф аст, номи расмии он "Низомномаи (Иттиҳоди Аврупо) 2024/1689 дар бораи қоидаҳои ҳамоҳангшуда оид ба зеҳни сунъӣ (Қонуни Зеҳни Сунъӣ)" мебошад. Ин санад дар соли 2024 қабул шудааст, ки ҳамчун аввалин чаҳорчӯбаи ҳамаҷонибаи ҳуқуқӣ барои зеҳни сунъӣ дар ҷаҳон шинохта мешавад. Он хатарҳои марбут ба зеҳни сунъиро танзим мекунад ва ба ҳифзи ҳуқуқҳои инсонӣ тамаркуз дорад.

     Санаде, ки бо номи Code of Practice маълум аст, номи пурраи он “Кодекси амалия барои моделҳои зеҳни сунъии умумӣ” аст. Ин кодекс дар соли 2025 қабул шудааст ва ҳамчун ҳидоятнома барои риояи қонунҳои зеҳни сунъӣ дар бораи бехатарӣ, шаффофият ва ҳуқуқҳои муаллифӣ хидмат мекунад. Он аз 2 августи 2025 татбиқ мешавад ва ба ширкатҳо кӯмак мерасонад, ки бо Қонуни зеҳни сунъӣ мувофиқат кунанд. Ин минтақа байни ҳифзи ҳуқуқҳо ва навоварӣ тавозунро ҷустуҷӯ мекунад.

      Олмон зеҳни сунъиро дар ҳамоҳангӣ бо Қонуни зеҳни сунъӣ барои баррасии ҳуҷҷатҳо истифода мебарад. Мисол: KPMG дар Олмон зеҳни сунъиро барои таҳлил кардани ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ кор мефармояд, ки вақтро  ба ҳадди 80% кам мекунад. KPMG (расман KPMG International Limited) як ширкати байналмилалии хидматрасонии касбӣ аст, ки дар Лондон (Британияи Кабир) ҷойгир буда, ҳамчун яке аз “Чоргонаи Калон” (Big Four) дар соҳаи ҳисобдорӣ шинохта шудааст. Ин ба самаранокии ҳуқуқшиносӣ мусоидат мекунад, аммо масъалаҳои махфияти маълумотҳо бо GDPR ҳамоҳангӣ талаб мекунад.

      Фаронса дар созишҳои байналмилалӣ фаъол аст. Ширкатҳои ҳуқуқӣ зеҳни сунъиро барои таҳлили шартномаҳо истифода мебаранд, ки дар соли 2024 дар 60% парвандаҳо истифода шуд. Ин ба рақобатпазирӣ мусоидат мекунад, аммо танзимҳои рақобатӣ бо ширкатҳои бузург хатарҳо эҷод мекунад.

     Дар Британияи Кабир, пас аз Brexit зеҳни сунъӣ 82% ҳуқуқшиносонро фаро гирифтааст. LexisNexis зеҳни сунъиро барои таҳқиқоти ҳуқуқӣ пешниҳод мекунад. Ин ба ҷалби истеъдодҳо мусоидат мекунад, аммо этикаи ҳуқуқӣ омӯзиши навро талаб мекунад.

     Италия лоиҳаи қонуни миллии зеҳни сунъиро (2024) дорад. Истифодаи зеҳни сунъӣ дар ин давлат дар хидматҳои касбӣ маҳдуд аст, аммо барои дастгирии фаъолиятҳо истифода мешавад. Ин падида шаффофиятро таъмин мекунад, аммо метавонад рушдро суст кунад.

      Испания  истифодаи зеҳни сунъиро бо Қонуни зеҳни сунъӣ ҳамоҳанг мекунад. Ширкати Делойт дар Испания зеҳни сунъиро барои омодагӣ ба қонунҳо истифода мебарад. Ин ба ҳифзи ҳуқуқҳои кормандон мусоидат мекунад, аммо дар ин ҳолат омӯзишҳои ҳуқуқӣ зарур аст.

      Нидерланд Роҳнамои зеҳни сунъӣ (2023)-ро дорад  ва  зеҳни сунъӣ дар амалияҳои тиҷоратӣ истифода мешавад. Ин ба ҳамкории байналмилалӣ мусоидат мекунад, аммо масъалаҳои рақобатӣ вуҷуд дорад.

      Аврупо  намунаи танзими мутаносиб аст, ки навовариро бо ҳифз муттаҳид мекунад. Олимони ҳуқуқшиноси ин минтақа зеҳни сунъиро ҳамчун тарзи танзимшаванда барои коҳиши хароҷот ва афзоиши дастрасӣ дар соҳаи ҳуқуқшиносӣ арзёбӣ мекунанд, ки метавонад ба таълим ва амалияи ҳуқуқӣ ҳамгиро шавад. Онҳо таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ дар судҳо ва ҳалли баҳсҳо самаранокиро баланд мебардорад, аммо бо риояи ҳуқуқҳои инсонӣ ва шаффофият. Ба андешаи онҳо зеҳни сунъӣ имкониятҳои навро барои ҳуқуқҳои муаллифӣ ва соҳаҳои тандурустӣ мекушояд, аммо хатарҳои этикӣ ва табъизро бояд тавассути қонунҳои ҳамаҷониба ҳал кард. Онҳо ҳушдор медиҳанд, ки бидуни танзимҳои муносиб зеҳни сунъӣ метавонад ба адолат таъсири манфӣ расонад ва дар ин росто омӯзишҳои байнисоҳавӣ зарур аст. Умуман, зеҳни сунъиро ҳамчун қувваи мусбат барои роҳбарӣ дар навоварӣ мебинанд, аммо бо тавозуни байни рушд ва ҳифз.

      Дар Амрико зеҳни сунъӣ дар сатҳи штатҳо танзим мешавад, ки дар соли 2025    онро  85% ҳуқуқшиносон онро истифода мебаранд. Ин минтақа ба рақобат тамаркуз дорад, аммо фарқиятҳои иёлотӣ мушкилот эҷод мекунанд.

      Калифорния қонунҳои зеҳни сунъӣ барои табъизро дорад (2024). Идораҳои ҳуқуқӣ зеҳни сунъиро барои таҳлили парвандаҳо истифода мебаранд. Ин ба ҳифзи ҳуқуқҳои шаҳрвандон мусоидат мекунад, аммо хароҷоти риоя баланд аст.

      Ню-Йорк қонуни автоматикунонии қарорҳо (2023)-ро дорад ва дар ин макон  зеҳни сунъӣ дар хидматҳои муштарӣ истифода мешавад. Ин ба шаффофият мусоидат мекунад, аммо риояи этикаи ҳуқуқӣ талаб мешавад.

      Техас лоиҳаҳои зеҳни сунъӣ (2025)-ро баррасӣ мекунад ва зеҳни сунъӣ барои ҳуқуқи соҳибкорӣ истифода менамояд. Ин ба рушди иқтисодӣ мусоидат мекунад, аммо набудани танзимҳои федералӣ хатарҳо эҷод мекунад.

     Флорида қонунҳои этикаи зеҳни сунъӣ (2024)-ро дорад. Ҳуқуқшиносон зеҳни сунъиро барои таҳқиқот истифода мебаранд. Ин ба омӯзиши ҳуқуқӣ мусоидат мекунад, аммо мушкилоти амниятӣ вуҷуд дорад.

      Иллинойс қонуни автоматикунонии қарорҳо (2024)-ро дорад. Зеҳни сунъӣ дар парвандаҳои корӣ истифода мешавад. Ин ба адолат мусоидат мекунад, аммо табъизҳои алгоритмӣ хатар аст.

      Массачусетс лоиҳаҳои зеҳни сунъӣ (2025)-ро баррасӣ мекунад. Зеҳни сунъӣ дар таълимҳои ҳуқуқӣ истифода мешавад. Ин раванд ба ҷалби ҷавонон мусоидат мекунад, аммо ниёз ба ҳамоҳангӣ вуҷуд дорад.

      Дар Амрико зеҳни сунъӣ рақобатро афзоиш медиҳад, аммо ниёз ба танзимҳои ягона вуҷуд дорад. Олимони ҳуқуқшиноси Амрико зеҳни сунъиро ҳамчун тарзи тағйирдиҳанда барои афзоиши ҳосилнокӣ ва коҳиши вазифаҳои реҷавӣ дар соҳаи ҳуқуқшиносӣ арзёбӣ мекунанд, ки метавонад ба таълим ва илмҳои ҳуқуқӣ ҳамгиро шавад. Онҳо таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ дар пешгӯии натиҷаҳо ва таҳлили ҳуҷҷатҳо самаранокиро баланд мебардорад, аммо хатарҳои тахаюлӣ ва ғаразҳоро бояд ҳал кард. Ба андешаи онҳо, зеҳни сунъӣ имкониятҳои навро барои дастрасии адолат ва коҳиши хароҷот мекушояд, аммо аз нигоҳи ҳуқуқӣ ва этикӣ он ниёз ба танзимҳои нав дорад. Онҳо ҳушдор медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ метавонад ба инҳисори ҳуқуқӣ ва таъмини адолат таъсир расонад ва омӯзишҳои малакаҳо зарур аст. Умуман, зеҳни сунъиро ҳамчун қувваи мусбат барои инноватсия ва рақобат мебинанд, аммо бо ҳидояти ҳуқуқӣ ва ҳамкории байналмилалӣ бояд рушд кунад.

      Зеҳни сунъӣ дар ҳар се минтақа соҳаи ҳуқуқшиносиро тағйир медиҳад: Осиё ба суръат, Аврупо ба танзим ва ИМА ба рақобат тамаркуз дорад. Оянда ниёз ба ҳамкории байналмилалӣ ва омӯзиш дорад, то имкониятҳо ҳадди аксар ва хатарҳо ҳадди ақал бошанд.

      Бо назардошти ҳолати кунунии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳанӯз дар марҳилаи аввали рушди зеҳни сунъӣ қарор дорад ва қонунҳои мушаххаси зеҳни сунъӣ надорад, тавсияҳои зерин барои тадбиқи имкониятҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои ҳуқуқшиносӣ пешниҳод мешаванд. Ин тавсияҳо бар асоси амалияи давлатҳои пешрафта чун Иттиҳоди Аврупо (бо Қонуни зеҳни сунъӣ ва Кодекси амалия), ИМА (бо танзимҳои иёлотӣ ва навоварӣ) ва Осиё (бо принсипҳои шаффофият ва пешгирии ғаразҳо) таҳия шудаанд. Дар соли 2025, Тоҷикистон метавонад аз таҷрибаи ин минтақаҳо барои эҷоди чаҳорчӯбаи ҳуқуқӣ ва технологӣ истифода барад.

1. Таҳияи чаҳорчӯбаи ҳуқуқӣ ва стратегияи миллӣ. Ба монанди Қонуни зеҳни сунъии Аврупо (2024) Тоҷикистон бояд қонуни миллӣ дар бораи зеҳни сунъӣ қабул кунад, ки хатарҳои зеҳни сунъиро ба категорияҳо (баланд, миёна, паст) тақсим кунад ва шаффофиятро таъмин кунад. Ин қонун метавонад ҳифзи маълумотҳои шахсиро бо назардошти таҷриба аз GDPR-и Аврупо ва Қонуни ҳифзи маълумотҳои Шахсии Ҳиндустон (2023) мустаҳкам кунад. То соли 2026 хуб мешавад ҳукумат комиссияи махсус барои таҳияи ин қонун таъсис диҳад, ки ба ҳамкории байналмилалӣ бо Иттиҳоди Аврупо ва Осиё тамаркуз кунад.

2. Баланд бардоштани инфрасохтори рақамӣ ва маълумотҳо. Ба таҷрибаи Сингапур ва Кореяи Ҷанубӣ такя карда, Тоҷикистон бояд инфрасохтори рақамиро такмил диҳад, то зеҳни сунъӣ барои таҳлили ҳуҷҷатҳо ва пешгӯии парвандаҳо истифода шавад. Ба монанди платформаҳои Hukumonline дар Индонезия эҷоди базаи маълумотҳои ҳуқуқӣ бо зеҳни сунъӣ барои ҳуқуқшиносон. Сармоягузорӣ ба марказҳои маълумотҳои миллӣ ва ҳамкории бо ширкатҳои байналмилалӣ чун Alibaba (Чин) барои автоматикунонии ҷараёнҳои судӣ ба мақсад мувофиқ аст.

3. Омӯзиш ва таълими кадрҳо. Дар ИМА (масалан, Массачусетс) ва Ҷопон зеҳни сунъӣ дар таълими ҳуқуқӣ васеъ истифода мешавад. Тоҷикистон бояд барномаҳои омӯзишӣ барои ҳуқуқшиносон ва судяҳо дар бораи зеҳни сунъӣ ҷорӣ кунад, то аз ғаразҳои алгоритмӣ пешгирӣ шавад, чунон ки дар принсипҳои Осиё-Пасифик (2024) зикр шудааст. Ҳамкории бо донишгоҳҳои пешрафтаи Аврупо (Олмон, Фаронса) барои ташкили курсҳои онлайн ва пилотӣ дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

4. Таъмини ахлоқ ва шаффофият. Бо илҳом аз Кодекси амалияи Аврупо (2025) ва қонунҳои штатҳои ШМА (Калифорния, Ню-Йорк), Тоҷикистон бояд принсипҳои этикӣ барои зеҳни сунъӣ муқаррар кунад, аз ҷумла пешгирии табъиз ва ҳифзи ҳуқуқҳои муаллифӣ. Таъсиси кумитаи этикӣ дар Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои назорат бар истифодаи зеҳни сунъӣ дар судҳо ва идораҳои ҳуқуқӣ, бо ҳисоботҳои солона ба мақсад мувофиқ аст.

5. Истифодаи таҷрибаи байналмилалӣ. Ба монанди пилотҳои зеҳни сунъӣ дар судҳои Сингапур ва Ҳиндустон Тоҷикистон метавонад барномаҳои озмоишӣ барои ҳалли баҳсҳои онлайн ва таҳлили шартномаҳо ҷорӣ кунад. Ҳамкории бо созмонҳои байналмилалӣ чун UNCTAD (Ҳисобот дар бораи технология ва инноватсия, 2025) ва Иттиҳоди Аврупо барои дастгирии техникӣ ва молиявӣ, то зеҳни сунъӣ ба дастрасии адолат барои ҳама мусоидат кунад.

      Ин тавсияҳо метавонанд Тоҷикистонро ба сатҳи пешрафтаи ҷаҳонӣ наздик кунанд, бо ҳадафи афзоиши самаранокӣ ва таъмини адолат дар соҳаи ҳуқуқшиносӣ мусоидат намоянд.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад

 муовин оид ба илм ва таълими директори

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ,

доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор