“Ал-Қоида” солҳои 80-ум дар Афғонистон аз «ҷиҳоди зиддишӯравӣ» ба вуҷуд омада, муассиси он Усома бин Лодан буд, ки бо якчанд шариконаш баъди «ғалаба» бар мамлакати пуриқтидор рӯҳбаланд гардида, кӯшиш намуданд, ки ин ҳаракати ҷиҳодро дар сатҳи ҷаҳонӣ бароранд. Онҳо кӯшиш менамуданд, ки як авангарди "муборизони элита"-ро таъсис диҳанд, то тавонад ин лоиҳаи ҷаҳониро амалӣ сохта, садҳо гурӯҳҳои хурди чиҳодчиёнеро, ки ба муқобили ҳукуматҳои мамлакатҳои худ мубориза мебаранд, муттаҳид намояд. Дар миёнаҳои солҳои 1990-ум, ӯ тасмим гирифт, ки ин ҳаракатро барои мубориза бурдан ба муқобили низомҳои маҳаллӣ дубора тамаркуз кунад. Чунин самт барои ҷалби фаъолияти гурӯҳҳои ҷиҳодии маҳалли "Ал Қоида» пешбинӣ шуда буд. Дар баробари ин онҳое, ки ба Бин Лодан байъат намуда, "Бренд"-и созмони ӯро пазируфтанд, маънои дастрасӣ ба пул, силоҳ ва лагерҳои таълимии ҳарбиро доштанд. [5, 409]

Дар соли 1998 ҳамлаҳо ба ду сафорати Амрико дар Африқо ва ҳамлаҳои 11 сентябр бренди “Ал-Қоида”-ро ба як номи машҳур табдил доданд. Ин ҳамлаҳо қудрат, қобилиятҳо, дастовардҳо ва сатҳи хеле баланди омодагии созмонро нишон доданд. Вокуниши ИМА дар тӯли даҳсолаи оянда боиси халалдор шудани системаи маблағгузорӣ, тахриби инфрасохтори омӯзишии низомӣ гардид, ки воқеан фаъолияти созмонро фалаҷ кард. Маҳз хидматҳои Бин Лодан ва пирӯзиҳои ӯ дар "ҷангҳои" қаблӣ аст, ки то ҳол ҷойгоҳи муҳими “Ал-Қоида” дар манзараи сиёсии Ховари Миёнаро нигоҳ медорад. Марги Бин Лодан ва ба ҷои ӯ таъйин шудани Айман ал-Завоҳирӣ ба раҳбарии ин гурӯҳ тадриҷан ба заиф шудани мавқеъҳои созмон мусоидат кард. [8]

Пас аз оғози ишғоли Ироқ, Абу Мусобу аз- Заркавии Урдунӣ дар моҳи сентябри соли 2004 ба тамоми ҷомеаи мусалмонон бо даъвати кӯмак ба муҷоҳидини Ироқ муроҷиат кард. Бо дарёфти пуштибонии Бин Лодан, ӯ раҳбари ҷиҳоди “Ал-Қоида” дар ин давлат шуд.

Номи аслии ал-Заркавӣ Аҳмад Фозил Наззол ал-Халайла аст. Ӯ дар соли 1989, пас аз хуруҷи нерӯҳои шӯравӣ аз ин кишвар вориди Афғонистон шуд. Дар ибтидои солҳои 90-ум ӯ бо идеологи маъруфи исломгарои радикали муосири урдунӣ Муҳаммад ал-Мақдисӣ (номи аслияш Исом Тоҳир ал-Баркавӣ), ки дар ҷаҳонбинии ал-Заркавӣ таъсири бузург дошт, вохӯрд. [6, 102]

Соли 1992 дар Урдун гурӯҳи «Ат-Тавҳид» (яккахудоӣ)-ро ташкил карданд. Ин ташкилот ба кори таблиғотӣ машғул шуда, ба захира кардани аслиҳа ва моддаҳои тарканда шурӯъ намуданд. Теъдоди он босуръат меафзуд ва дере нагузашта фаъолони он ба таваҷҷуҳи хадамоти махфии Урдун афтода, ал-Мақдисӣ ва ал-Зарқавӣ ба ҳабс гирифта шуданд. Пас аз раҳоӣ аз зиндон дар соли 1999 Ал-Зарқавӣ ба Пешовар (Покистон) рафт ва аз он ҷо ният дошт бо мардуми содиқаш ба Чеченистон биравад, аммо аз ҷониби мақомоти Покистон боздошт шуд. Сипас ба Афғонистон рафт. Аз-Зарқовӣ, ки хеле шӯҳратпараст буд, бар хилофи бисёре аз муҷоҳидине, ки ба Бин Лодан савганди байъат (мубайя) кардаанд, аз ин кор даст кашида, мустақилона амал карданро афзалтар донист ва ба “Бин Лодани кӯчак”-и як созмони хурд табдил ёфт. Бо иҷозати Толибон дар Ҳирот лагери таълимии ҳарбии худро таъсис дода, як гурӯҳи нави террористиро ташкил кард, ки ҳамаи аъзоёнаш аз зодгохи фармондеҳони Зарқо буданд.

Абуанас аш-Шомӣ, ки яке аз шогирдони ал-Мақдисии машҳур аст, дар отряди аз-Зарқовӣ меҷангид. Бисёриҳо умедвор буданд, ки вай ба фармондеҳ таъсири бозкунанда мерасонад ва ба вай барои роҳ надодан ба хатоҳои стратегӣ ёрӣ мерасонад. Аммо рӯзе аз-Зарқавӣ аш-Шомиро ба як рисолати хатарнок фиристод, ки дар он аш-Шомӣ вафот кард. Дар натиҷаи ҳаракат ал-Зарқовӣ таблиғгари боистеъдодро аз даст дод ва шояд дидаю дониста аз ӯ халос шуд, чун аш-Шомӣ аз рӯи донишаш аз фармондеҳаш пеш гузашта буд. Пас аз шикасти Толибон дар Афғонистон аз-Зарқовӣ тавассути Эрон ба шимоли Ироқ рафт. Маълум аст, ки вай муддате аз ҷониби гурӯҳи исломгарои “Ансор ул-ислом” паноҳ бурда буд. 8 июни соли 2006 дар натиҷаи ҳамлаи ҳавоии Амрико ба яке аз паноҳгоҳҳои террористон дар наздикии шаҳри Бақуба, ал-Зарқовӣ кушта шуд. [6, 103]

Соли 2006 дар Ироқ боз як созмони нави террористӣ ба вуҷуд омад, ки бо номи “Давлати исломӣ” шинохта шуд. Ин созмон як падидаи хоси асри XXI шуд. Дар байни муаррихону сиёсатшиносони варзидаи замони мо дар бораи таъсис ва ташаккули “Давлати исломӣ” ақидаҳои гуногун мавҷуд аст.

То соли 2013 “Давлати исломӣ”, ки соли 2006 дар натиҷаи муттаҳидшавии ёздаҳ гурӯҳе, ки аз “Ал-Қоида”-и Ироқ ҷудо шуда буд, он қадар маълум набуд ва шумораи он дар солҳои аввал аз чанд ҳазор нафар иборат буда, асосан собиқ сарбозону офитсерони армияи Саддом Ҳусейнро ташкил медоданд. Исломгароён нуфузи худро дар Ироқ густариш доданд ва дар моҳи апрели соли 2013 ба ҷанги шаҳрвандӣ дар Сурия дахолат карданд. Аз ҳамон лаҳза ин созмон худро “Давлати Исломии Ироқу Шом” (ДОИШ) номид. Аммо ширкати исломгароёни ироқӣ дар ҷанги Сурия норозигии раҳбарони “Ал-Қоида”-ро ба бор оварда, моҳи феврали соли 2014 раҳбари нави “Ал-Қоида” Айман ал-Завоҳирӣ изҳор дошт, ки ДОИШ дигар ба “Ал-Қоида” иртибот надорад.

Дар моҳи июни соли 2014 таҳти раҳбарии Абубакр ал-Бағдодӣ нерӯҳои ДОИШ худро хилофати ҷаҳонӣ эълон карданд (хилофатро мақомоти дунявии Туркия дар соли 1924 барҳам доданд, то он вақт султонҳои Империяи Усмонӣ халифа буданд). Пас аз он ҷунбиш худро "Давлати исломӣ" эълон кард, ки қароргоҳаш дар Раққа (Сурия) ва Мосул (Ироқ) буд. [2, 4]

Баъд аз ин дар байни гурӯҳи марказии “Ал-Қоида” таҳти сарварии Шайх Айман ал-Завоҳирӣ ва раҳбари ДОИШ Абубакр ал-Бағдодӣ низоъ сар зад. Ин низоъ як дигаргунии асосии сиёсӣ ва идеологиро дар ҳаракати ҷиҳодӣ нишон медиҳад. Тафовут байни “Ал-Қоида” ва ячейкаи Ироқии он таърихи тӯлонӣ дорад, аммо ҷудошавии ниҳоӣ дар заминаи ҳаводиси ҷанги шаҳрвандӣ дар Сурия рӯх дод.

Суоле ба миён меояд, ки омилҳои асосии пайдоиш ва рушди созмонҳои террористӣ кадомҳоянд? Барои ҷавоб ба ин савол омилҳоро ба таври зайл метавон тақсим намуд:

Якум: Тавре ки муҳаққиқи рус Ворошилова А. А. қайн мекунад : “Силсилаи инқилобҳои «Баҳори араб» боиси ноором шудани вазъи минтақа, тезутунд шудани зиддиятҳои мавҷудаи этникӣ-динӣ ва этникӣ-фарҳангӣ, афзоиши тамоюлҳои ҷудоихоҳӣ ва таҳдиди як қатор низоъҳои байнидавлатӣ гардид. Дар байни хатарҳои геополитикии кунунӣ ҷиддитаринаш камони бузурги бесуботӣ мебошад, ки аз кишварҳои Мағриб то сарҳади Афғонистону Покистон тӯл мекашад”. [1, 81] Яъне омилҳое, ки ба ноустувории сиёсии Шарқи Наздик марбут ҳастанд, ки ин ба кишварҳое, ки қаблан бехатар буданд, таъсири манфӣ мерасонад.

Дуюм: Набудани ваҳдати давлатҳои Шарқи Наздик ва Аврупо дар муқобила бо терроризм.

Сеюм: Фақр ва сатҳи пасти зиндагӣ дар як қатор кишварҳо дар ташаккул ва рушди гурӯҳҳои террористӣ нақши муҳим дорад. Қашшоқӣ ва ноумедии тӯлонӣ дар ҳаёти миллионҳо ҷавонони араб боиси ба вуҷуд омадани насли нави ҷанговарони ноумед мегардад, ки барои вазъияти ногуворашон Ғарбро айбдор мекунанд.

Чаҳорум: “Давлати исломӣ” идеологияи худро пешниҳод намуда, аз такфир фаъолона истифода мекунад. Дар асл, он ба хидмати манфиатҳои низомии созмон гузошта мешавад. Агар лозим бошад, ҳар яке беэътибор дониста мешавад. Шарт ба зӯроварии куллӣ аст, ки дар он ҳама ҷангҷӯёни комилҳуқуқ тавассути системаи масъулияти мутақобила, террор ва тарсонидани аҳолии осоишта ҷалб карда мешаванд. Ин сафҳоро муттаҳид намуда, ба идоракунии самарабахш мусоидат мекунад. Ҷангиён бо пешво (халифаи “Давлати исломӣ”) на танҳо аз ҷиҳати идеологӣ, балки аз ҷиҳати молӣ ва корпоративӣ ҳам иртибот дорад. Дарвоқеъ, ҳама барои коре, ки кардаанд, масъулияти худро ба дӯш доранд ва аз ин рӯ, ба ҳамдигар манфиат доранд.

Панҷум: Албатта, иқтисодиёт аст. Дар қисматҳои Ироқ, ки ҳоло таҳти назорати “Давлати исломӣ” қарор дорад, истихроҷи нафт идома дорад ва бо роҳи қочоқ ба бозорҳои хориҷӣ интиқол дода мешавад. Ва дурнамои лағви дар мавриди тадриҷан барканор намудани таҳримҳо алайҳи содироти нафти Эрон ба ин маъност, ки сармоягузории мустақими хориҷӣ ба ин соҳа барои афзоиши зарфиятҳои тавлид ва содирот оғоз мешавад. Ҷангҳои шаҳрвандӣ, ки миллионҳо одамонро ба гуреза табдил додаанд, метавонанд Аврупоро аз ҷиҳати иқтисодӣ ва иҷтимоӣ бесубот гардонанд ва ин як зарбаи қавӣ ба иқтисоди ҷаҳонӣ хоҳад буд. Илова бар ин, иқтисод ва ҷомеаҳои кишварҳои сарҳадӣ ба мисли Лубнон, Урдун ва Туркия бо хатарҳои бештаре рӯбарӯ ҳастанд, ҳарчанд ин кишварҳо барои қабули миллионҳо ҳамон гурезаҳо аллакай таҳти фишори зиёд қарор доранд.

Шашум: Имеҷ. Кӯшишҳои ДОИШ барои нигоҳ доштани "бренд"-и худ бо суботкории бефосила фарқ мекунанд. Онҳо рақибони худро гумроҳ мекунанд ва дар баробари ин кунҷкобу беҳифозатро ба худ ҷалб мекунанд. "Бренди" ДОИШ аз рехтани хуни душманонаш дида бештар аст. Ҳадафи таблиғот на танҳо ба ситоиши ДОИШ дар хориҷи кишвар - ҷалби ҷонибдорони нав, ҳамчунин дар нигоҳ доштани таваҷҷуҳи ҳамсабақон ва ҷалби сарпарастон аст. Он ҳамчунин барои нигоҳ доштани вазъ дар дохили ДОИШ тарҳрезӣ шудааст. Фаъолияти ҷангиёни "Давлати исломӣ" дар саросари ҷаҳон даҳҳо гурӯҳи террористиро водор кардааст - аз ифротгароён, ки дар ҷангалҳои Филиппин то ҳуҷайраҳои террористӣ дар биёбонҳои Либия амал мекунанд, садоқати худро ба принсипҳои ДОИШ эълон кунанд.

Ҳамин тариқ, дар ибтидои асри мазкур, бар хилофи хушбинии авоили солҳои 90-ум, вазъияти таҳдидкунанда ба вуҷуд омад. Ба ғайр аз тартиботи ояндаи чаҳонӣ, ҳамчунин нақш ва мавқеи Шарқи Араб дар системаи координатҳои он ба он вобаста аст, ки ҷомеаи ҷаҳон аз вазъияти ҳозира то чи андоза ба таври шоиста берун мебарояд. Ҷадвали зерин вазъи кунунии созмонҳои террористии “Ал-Қоида” ва ДОИШ-ро баррасӣ мекунад.

Хулоса, пӯшида нест, ки терроризми байналмилалӣ яке аз мушкилоти асосии замони мост. Аз ин рӯ, ин масъаларо омӯхтан, роҳҳои ҳалли онро ёфтан ва пешгирӣ кардан зарур аст.

Дар асоси тадқиқоти гузаронидашуда мо вазифаҳои зеринро иҷро кардем:

1. Сабабҳои терроризми исломиро муайян намудем;

2. Асосҳои идеологии терроризми муосирро баррасӣ намудем;

3. Созмонҳои террористии "Ал-Қоида" ва ДОИШ-ро муқоиса кардем;

4. Таъсири потенсиалии ин ташкилотҳоро ба инкишофи муносибатҳои байналхалқӣ ошкор намудем.

Бартараф намудани терроризми байналмилалӣ ҳамчун мушкилоти рӯзафзуни ҷаҳонӣ саъю кӯшиши дастаҷамъонаи аксарияти давлатҳо ва халқҳои сайёраи мо, тамоми ҷомеаи ҷаҳониро талаб мекунад. Барои мубориза бо терроризми байналмилалӣ ҷидду ҷаҳди як давлати бузург ва ё ҳатто як гурӯҳ давлатҳои ба дараҷаи баланд тараққикарда кофӣ нест.

Адабиёт:

1. Ворошилова. А. А. Террористические организации «Аль-Каида» и «ИГ» как фактор развития международных отношений в XXI в.: сравнительный анализ. Екатеринбург 2019.- 86 с.

2. Долгов Б. В. “Исламское государство”: причины возникновения //Азия и Африка сегодня № 6, 2016. С. 2-10

3. Зиёев С. Одинаев А. Ироқ миёни эътирозҳои мардумӣ ва амалкарди қудратмандон/ Маҷаллаи Осиё ва Аврупо №1, (3) 2020 с.29-35

4. Куделов В. В. «Аль-Каида» и война в Ираке. Москва, 2009. 256 стр.

5.  Нечитайло Д.А. «Аль-Каида» и «Исламское государство» – общее и особенное //Азимут научных исследований: экономика и управление. 2017. т. 6. № 3(20) стр. 409-412

6. Нечитайло Д.А. «Аль-Каида» В Ираке//Азия и Африка сегодня, М., 2009 г., № 9, стр. 102-109

7. Влияние ИГИЛ на страны региона – классификация. Электронный ресурс: http://islamreview.ru/vmire/ vlianie-igil/ (дата обращения: 27.05.2022)

8. Сабабҳои ҳуҷуми нерӯҳои ИМА ба Ироқ / https://tg.cultureoeuvre.com/ (санаи муроҷиат 12.04.2022)

Зиёев Субҳиддин,

н.и.фил., мудири шуъбаи

Шарқи Миёна ва Наздик,

Давлатова Фарида,

ходими хурди илмии шуъбаи

Шарқи Миёна ва Наздик