Барқароршавии муносибатњои дуҷонибаю бисёрҷониба бо кишварҳои дуру наздик, яке аз самтҳои муҳими сиёсати хориҷии давлат ба ҳисоб рафта, Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба мақсади роҳ ёфтан ба бозорҳои босуръат инкишофёбандаи сармоя, фановарӣ, ашёи хом ва маҳсулоти саноатӣ, тањкими муносибатҳои мутақобилан судмандро бо кишварњои Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ, аз ҷумла Ҷумњурии Индонезия яке аз самтҳои сиёсати хориҷии худ медонад. Муносибатњои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Индонезия дар таърихи 27 августи соли 1994 барқарор гардида, дар давоми беш аз сӣ сол робитаҳои мутақобилан судманди миёни кишварҳо дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангию гуманитарӣ мунтаззам идома меёбанд[8, 67].

    Тоҷикистон ва Индонезия дар тӯли 31 соли муносибатҳои дипломатӣ тавонистанд самтҳо ва соҳаҳои асосии ҳамкориҳои дуҷонибаро муайян сохта, заминаҳои ҳуқуқии онро муҳайё намоянд. Самтҳои муҳими ҳамкориҳои байни кишварҳо дар натиҷаи гуфтушинидҳо дар сатҳи олӣ муаяйн гардида, сафарҳои корӣ ва мулоқотҳои сатҳи баланд боиси рушди соҳаҳои тиҷоратӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва илму маориф гардидааст. Яке аз соҳаҳое ки Тоҷикистон ва Индонезия дар ҳамкориҳои дуҷонибаи худ ба он таваҷҷуҳи хос менамоянд, соҳаи иқтисод маҳсуб меёбад. Созишномаи иқтисодӣ байни Љумҳурии Тоҷикистон ва Љумҳурии Индонезия оид ба њамкории иќтисодї ва техникї ба шумор рафта, ҳамкориҳои иқтисодии ду кишварро ба танзим даровардааст. Мутобиқ ба моддаи якуми созишномаи мазкур, ҳар дуҷониб бояд тадбирҳои заруриро ба мақсади инкишоф ва густариш додани ҳамкории иқтисодӣ ва техникӣ андешанд. Сарфи назар аз он дар доираи ин Созишнома самтҳои асосии ҳамкориҳои иқтисодӣ муайян нагардидаанд. Лекин тарафҳо тибқи “Изҳороти муштарак оид ба таҳкими ҳамкорӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Индонезия аз соли 2016” ба хулосае омаданд, ки аз имкониятҳои зиёди иқтисоди дар соҳаҳои тиҷорат, сармоягузорӣ, молия, бонкдорӣ, нерӯи таҷдидшаванда, бахусус гидроэнергетика, саноати сабук, аз ҷумла нассоҷӣ ва либосдӯзӣ, кишоварзӣ, моҳипарварӣ, саноати хӯрокворӣ, тандурустӣ, технологияҳои иттилоотӣ, нафту газ, содирот ва воридоти алюминий, истихроҷ ва коркарди маъданҳо, нақлиёт, логистика ва сайёҳӣ истифодаи ҳамаҷониба хоҳанд бурд[4]. Яке аз бахшҳои асосӣ соҳаи тандурустӣ ба шумор рафта, дар ин росто яке паҳлуҳои муҳими он соҳаи саноати дорусозӣ мебошад.

    Ҷои шубҳа нест, ки дар соли 2020 зуҳур ва паҳншавии коронавирус-“СOVID-19” ба таназзули иқтисоди ҷаҳонӣ, коҳишёбии савдо ва ноустувории нархҳо дар бозорҳои ҷаҳонӣ овард. Аксари кишварҳо, аз ҷумла Тоҷикистон ва Индонезия, ба норасогии маҳсулотҳои истеъмолӣ, аз ҷумла, доруворӣ рӯ ба рӯ гардида, барои тадбирҳои саривақтӣ ҷиҳати кам кардани вобастагӣ аз хориҷ, ба саноати дорусозӣ диққати ҷиддӣ зоҳир намуданд. Бахусус Индонезия дар истиҳсоли доруворӣ дар минтақаи Уқёнуси Ором мақоми бузург дорад.

    Мавриди зикр аст, ки воқеан ҳам саноати дорусозӣ яке аз соҳаҳои калидии иқтисодиёт ва ҳаёти иҷтимоӣ ба ҳисоб рафта, мутобиқи маълумоти Созмони Милали Муттаҳид ба соҳаҳои баланди технологӣ дохил мешавад. Таъсири баланди мултипликативии инноватсионӣ ин соҳа, ки ба ҳавасмандгардонии таҳқиқот дар соҳаҳои химия, тиб, биология, физика ва дигар илмҳо имкон дода, амнияти миллии тиббиро ба таври зарурӣ таъмин менамояд. Дар даҳ солҳои охир, бозори дорусозӣ торафт рушд ёфта, ҳаҷми бозори ҷаҳонии дорусозӣ дар соли 2021 ба 484 000,0 миллион доллари ШМА арзёбӣ карда шуд. Интизор меравад, ки он то соли 2027 ба 945,000,0 миллион доллари ШМА хоҳад расид[2].

    Дар солҳои охир маркази нави рушди саноати дорусозӣ дар кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ инкишоф ёфта, дар он Индонезия яке аз истеҳсолкунандагони калидӣ ба ҳисоб меравад. Бозори дорусозии Индонезия на танҳо дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ балки дар сатҳи ҷаҳонӣ бузургтарин бозорҳо маҳсуб меёбад. Саноати дорусозии Индонезия дар маҷмӯъ 2% бозори ҷаҳонии дорусозиро ташкил дода, бо сабаби афзоиши миқдор ва сифати талаботи дохилӣ, афзоиши иқтидори илмии соҳа ва фароҳам овардани шароити мусоиди институтсионалӣ, иқтидори баланди дохилшавӣ ба бозорҳои дорусози ҷаҳониро нигоҳ медорад.

    Дар соли 2020 фурӯши доруҳо дар Индонезия, 110,6 трлн рупия (7,6 миллиард доллари ШМА) арзёбӣ гардид ва тибқи маълумоти “Fitch Ratings”, ки дар ШМА ҷойгир аст, то соли 2025 ба 176,3 триллион рупия хоҳад расид[12]. Дар тӯли 10 соли охир, бозори дорусозии Индонезия дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ босуръат рушд меёбад. Зеро дар бозори дохилии саноати дорусозии Индонезия зиёда аз 210 ширкатҳои дорусозӣ фаъолият мекунанд, ки 70%-и онҳоро ширкатҳои миллӣ ташкил додаанд. Дар ин ҳолат ҳаҷми умумии истеҳсоли доруҳо байни ширкатҳои маҳаллӣ ва  мутаносибан дар таносуби 95-5% ва 75-25% тақсим карда мешаванд[1].

     Бартарии инноватсионии ширкатҳои хориҷӣ дар бозори дохилии Индонезия бо назардошти афзалияти шумораии истеҳсолкунандагони миллӣ, ки аксарияти онҳо корхонаҳои хурд ва миёна мебошанд, равшан ба назар мерасад. Аз 210 ширкати дорусозӣ, танҳо 40-50 ширкати калонтарин ба вазъи бозори минтақавӣ таъсири назаррас мерасонанд ва то 80% муносибатҳои тиҷоратиро назорат мекунанд. Тибқи маълумоти Вазорати саноати Индонезия саноати дорусозӣ, 95% аз рӯи ашёи хоми воридотӣ фаъолият менамоянд[7, 284]. Дар ҳамин ҳол, бозори доруворӣ дар Индонезия мунтазам меафзояд. Чунин сохтори тақсимот бори дигар далели таваҷҷуҳи овардани Индонезия ба мақсади фароҳам овардани шароити мусоид барои ширкатҳои миллӣ мебошад ва пайдо кардан дар бозори дорусозии ин кишварро тасдиқ мекунад.

    Соли 2025 Вазорати тандурустии Индонезия эълон намуд, ки ба даст овардани истиқлолияти саноати дорусозии ватанӣ барои қонеъ гардонидани ниёзҳои афзояндаи системаи миллии тандурустӣ афзалият медиҳад. Ин ташаббус ба баланд бардоштани устувории системаи тандурустии Индонезия тавассути се стратегияи асосӣ, аз ҷумла таҳқиқот ва рушд, истеҳсолот ва кафолатҳои бозор нигаронида шудааст. Директори генералии вазорати дорусозӣ ва маҳсулоти тиббӣ Люсия Андалусия  изҳор дошт, ки ҳадафи истеҳсоли ашёи хоми доруворӣ дар дохили кишвар аст ва ба ин васила вобастагӣ аз ҷузъҳои воридотиро коҳиш медиҳад. Дар давраи соли 2022 то 2024 вазорат фаъолона дар самти тағйирот дар соҳаи таъминот фаъолит намуда, ашёи хоми воридотиро бо ашёи хоми ватанӣ барои 42 ширкати дорусозӣ бомуваффақият иваз кард[5].

    Қобил ба зикр аст, ки Вазорати тандурустии Индонезия барои рушдёбии соҳаи дорусозӣ ҳадафҳои зеринро барномарезӣ кардааст:

1. Барномаи таҳқиқот ва рушди соҳаи дорусозӣ. Иборат аз гузариш ба манбаъҳои алтернативии ашёи хоми доруворӣ ва рушди таҳқиқот дар соҳаи истеҳсоли ашёи хоми доруворӣ;

2. Барномаи истеҳсолӣ. Дар доираи барномаи мазкур ҳукумат кӯшиш мекунад, ки ашёи хоми ватанӣ барои истеҳсоли доруҳо афзоиш ёбад;

3. Барномаи таъмини кафолатҳои бозор. Барномаи мазкур барои суръат бахшидан ба истиқлолият аз воридоти доруҳо нигаронида шудааст. Ин стратегия тавассути санадҳои меъёрие, ки барои ҳавасмандгардонии рушди саноати дорусозӣ пешбинӣ шудаанд, амалӣ карда мегардад[5].

    Ҳукумати Индонезия фаъолияти иқтисодии истеҳсолкунандагони миллиро тавассути ҷорӣ кардани бастаҳои махсуси қонунгузорӣ ҳавасманд намудааст, ки банди 11-уми он моҳи марти соли 2016 қабул карда шуд:

-паст кардани меъёри андоз аз фондҳои сармоягузории амволи ғайриманқул аз 5,0% то 0,5%;

-ҳамоҳангсозии санҷишҳои гумрукӣ дар бандарҳо бо мақсади кам кардани бекористии киштиҳои содиротӣ ва воридотӣ;

-додани субсидияҳо ба корхонаҳои хурду миёнаи Индонезия бо мақсади ҳавасмандгардонии ихтисосҳои ба содирот нигаронидашуда;

-таҳияи харитаи роҳ барои саноати миллии формасевтӣ, аз ҷумла сиёсат дар бахши расмиёти стандартӣ фаъолият кардани ширкатҳо[15].

    Соли 2023 таҳти №17 Қонуни дар бораи тандурустӣ (Health Omnibus Law) қабул карда шуд, ки 11 санади меъёрии қаблиро бекор карда, муқаррароти навро барои беҳтар намудани кардани соҳаи дорусозӣ ҷорӣ кард[20]. Аз ҷумла, қонун аз муассисаҳои тиббии давлатӣ ва хусусӣ истифодаи афзалиятноки доруҳо ва маҳсулоти тиббии истеҳсоли ватаниро талаб мекунад, ки сифат ва бехатарии онҳо ба стандартҳо ҷавобгӯ бошад. Ин талабот тавассути каталоги электронии хариди давлатӣ оид ба харид дахл дорад, ки дар он аввал доруҳои дорои ҳадди ақали ҷузъҳои маҳаллӣ 70% бояд баррасӣ карда шаванд[15]. Соли 2024 регламенти №28 аз ҷониби Ҳукумат қабул карда шуд, ки механизмҳои татбиқи муқаррароти Қонуни №17, аз ҷумла талабот ба иҷозатномадиҳӣ ва афзалияти доруҳои ватаниро мушаххас мекунад[16].

    Тибқи дастури Президенти Индонезия таҳти №6 “Дар бораи суръат бахшидан ба рушди саноати дорусозӣ ва истеҳсоли таҷҳизоти тандурустӣ” ҳукумати кишвар барои рушди дорусозӣ, аз ҷумла ширкатҳои дорусозии маҳаллиро ба пешрафти истеҳсоли ҷузъҳои асосии доруворӣ равона кард. Индонезия кӯшиш намуда истодааст, ки вобастагии худро аз воридоти компонентҳои фаъоли дорусозӣ, ки ҳоло тақрибан 90% талаботи саноати маҳаллиро ташкил медиҳанд, коҳиш диҳад[15]. Ҳукумат ба мақсади боло бурдани миқдори истеҳсоли дохили сиёсати давлатро татбиқ карда, барои истеҳсолкунандагони воридоти унсурҳои фаъоли дорусозӣ ва таҷҳизоти тиббиро аз имтиёзҳои андоз ва озодӣ аз боҷҳоро пешниҳод намояд[17]. Соли 2024 маркази “House of Wellness” (Хонаи самимӣ) таъсис ёфт, ки ба истеҳсоли доруҳои табиӣ аз гиёҳҳои стандартикунонидашуда равона шудааст[21]. Индонезия барои ҷалби сармоягузории хориҷӣ иҷозат дод, ки ширкатҳои дорусозии хориҷӣ 100% моликият дошта бошанд, қаблан танҳо дар доираи 85% маҳдуд гардида буд. Ин барои таҳкими истеҳсоли унсурҳои фаъоли фармасевтӣ, ваксинаҳо ва таҷҳизоти тиббӣ равона шудааст[14].

    Ҳукумати Индонезия ба таҳқиқот ва рушди технологияҳои нав таваҷҷуҳи зиёд намуда, дар ин самт, робитаҳои байналмилилии худро тавқият бахшида, махсусан соҳаи истеҳсоли ваксина ва биотехнологияро ҳамаҷониба дастгирӣ мекунад. Соли 2025 Индонезия бо Ҷопон барои истеҳсоли ваксинаҳо ва доруҳо аз қабили инсулин ва доруҳои хун асоси ҳамкории худро гузошт[18]. Илова бар ин, Президенти Индонезия, Прабово Субианто бо Билл Гейтс дар бораи ташаббусҳои соҳаи тандурустӣ ва таҳияи ваксинаи нави бар зидди сил, ки дар Индонезия озмуда мешавад, мулоқот анҷом дод[13].

     Соҳаи дорусозии Индонезия ҷавон буда, пеш аз ҳама, дар заминаи саноати рушдёфтаи друсозии ШМА, Ҳиндустон ва кишварҳои Аврупо ташаккул ёфта аст. Чи тавре аз гуфтаҳои боло маълум мегардад, сиёсати дорусозии Индонезия дар маҷмӯъ бо ташкили як бахши устувор ва инноватсионӣ равона шудааст, ки метавонад талаботи аҳолии мамлакатро бо доруҳои босифат ва дастрас таъмин намояд.

1. Сиёсати саноати дорусозии Тоҷикистон.

    Бозори саноати дорусозии Тоҷикистон, яке аз бахшҳои муҳими соҳаи тандурустӣ ва иқтисоди миллӣ ба шумор рафта, фаъолияти он барои таъмини аҳолӣ бо доруворӣ ва маҳсулоти фармасевтӣ равона гардидааст. Яке аз масъалаҳое, ки дар Паёми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ Маҷлиси миллӣ 23 декабри соли 2022 пешкаш гардид, рушди саноати дорусозӣ дар кишвар мебошад. Тавре Президенти мамлакат зикр карданд: “Гарчанде саноати дорусозӣ солҳои охир тадриҷан рушд ёфта, ҳоло дар кишвар истеҳсоли 340 намуди доруворӣ ба роҳ монда шудааст ва ҳаҷми маҳсулоти соҳа соли 2022 нисбат ба соли 2021-ум се баробар афзоиш ёфтааст, вале имкониятҳои истифоданашуда дар ин самт ҳанӯз хеле зиёданд”[9]. Табиати кишвари мо аз гиёҳҳои шифобахш бой буда, Ҳукумати мамлакат ба коркарди гиёҳҳои шифобахш ва рушди саноати дорусозӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд.

    Мувофиқи маълумоти расмӣ дар Тоҷикистон 3236 муассисаи формасевтӣ фаъолият менамояд. Дар соли 2024 дар 61 корхонаи ватанӣ 571 намуд доруворӣ ва молҳои тиббӣ, ки дар умум 325 номгӯйро ташкил  медиҳанд, истеҳсол карда шуданд.  Ин шумора нисбат ба  соли 2022 ба 6 корхона, 31 намуд доруворӣ ва 18 номгуй дору ва молҳои тиббӣ зиёд гардидааст[3]. Ҳоло чанд корхонаи истеҳсолӣ дар бозори дохилии кишвар, аз қабили ҶДММ “Евро Дез”, Корхонаи коркарди гиёҳҳои шифобахши “Табиати дармонбахш”, ҶДММ “Сафо-фарма”, ҶДММ “МЛМ ФАРМ”, ҶДММ “Тоҷикистон табиб доруот”, ҶДММ “Мероси Сино” ва амсоли инҳо, муваффақона фаъолият карда истодаанд[6].

    Барномаи давлатии рушди саноати дорусозӣ дар Ҷумҳурии Точикистон барои солҳои 2021 – 2025 тамоми уҳдадориҳо, мушкилоти ҷойдошта ва роҳҳои ҳалли  онҳоро ҷиҳати пешбурди соҳа фаро мегирад.  Мақсад аз таҳияи Барнома, пеш аз ҳама, таъмини рушди устувори саноати дорусозӣ дар кишвар ва беҳтар кардани дастрасии аҳолӣ ба маводи доруворӣ ва молҳои тиббии хушсифати ватанӣ мебошад.

    Дар маҷмуъ агар гирем сиёсати саноати дорусозии мисли Индонезия  ва Тоҷикистон ба мақсади ноил шудан ба худтаъминкунӣ, ҳавасмандгардонии навоварӣ ва ҷалби сармоягузории хориҷӣ нигаронида шуда, самтҳои асосӣ рушди истеҳсолоти дохилӣ, содда кардани танзим, дастгирии таҳқиқот ва ҳамкорӣ бо шарикони байналмилалӣ мебошад.

    Ҳукумати Тоҷикистон низ ба монанди Ҳукумати Индонезия кӯшиш намуда истодааст, ки соҳаи дорусозии ватаниро зиёд намуда, дар доираи барномаи давлатии тандурустӣ, ки яке аз самтҳои татбиқи барнома саноати дорусозӣ ба шумор меравад, аҳолиро бо доруҳои хушсифат таъмин намояд. Барои рушди корхонаҳои истиҳсолии дорусозӣ ҳукуматҳои ҳарду кишвар имконоти мусоидро фароҳам оварда, барномаҳои давлатӣ ва имтиёзҳои ҳуқуқӣ ба сармоягузорони маҳаллӣ имконоти васеъ медиҳад, бозори дохилиро бо маҳсулоти доруворӣ пурра таъмин кунанд.

    Ба андешаи мо, барои дорусозони Тоҷикистон шароити хубе ба хотири ҳамкориҳои дуҷониба бо Индонезия, ки саноати пешрафтаи дорусозӣ дорад, ба вуҷуд омадааст ва онҳо метавонанд аз усулҳо ва технологияҳои пешрафтаи ин кишвар самаранок истифода баранд. Ин ба Тоҷикистон барои беҳтар кардани сифати маҳсулоти дорусозӣ ва баланд бардоштани рақобатпазирӣ дар бозори дохилию байналмилалӣ кӯмаки азим хоҳад кард. Дар баробари ин байни Тоҷикистону Индонезия имкониятҳои зиёди истифоданашудаи ҳамкориҳо   дар самтҳои гуногун вуҷуд доранд. Бо истифода аз ин имконоти ба вуҷуд омада, Тоҷикистон метавонад саноати дорусозии худро ба яке аз соҳаҳои муҳим табдил диҳад.

    Мавриди зикр аст, ки саноати дорусозӣ бешубҳа дурнамои назарраси рушди ҳамкории минбаъда дорад. Таваҷҷуҳи хоси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба самти саноати дорусозӣ ба мо имконият медиҳад, ки аз таҷрибаи Индонезия истифода карда, самти мазкурро ҳамаҷониба омӯзем ва барои рушди минбаъдаи ҳамкориҳо саъю талош варзем, зеро аҳолии кишвар ба тадриҷ зиёд шуда, талаботи бозори истеъмолӣ афзоиш меёбад. Бо назардошти муҳимияти мавзуъ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олӣ ба вазоратҳои саноат ва технологияҳои нав, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ дастур доданд, ки “якҷо бо дигар сохтору мақомот барои таъсис додан ва ба кор андохтани корхонаҳои муосири истеҳсоли доруворӣ, ҳамчунин, зиёд намудани ҳаҷми маҳсулот тадбирҳои зарурӣ андешанд”[6].

Пешниҳодҳо:

-дар Ҷаласаи дуюми Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои иқтисодию тиҷоратӣ ва техникӣ. Айни замон тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз соли 2016 ҳамраиси қисми тоҷикистонии комиссияи байниҳукуматӣ Вазири саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян гардида, аз ҳамон давра, ҷаласаи навбатии комиссияи мазкур дар шаҳри Ҷакарта пешбинӣ шудааст. Сафари ҳайати ҳукуматии Тоҷикистон дар соли 2024 ба давлатҳои Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқӣ, махсусан Индонезия сурат гирифт. Дар мулоқоти дуҷониба масъалаи ҳамкорӣ дар бахшҳои гуногун, аз қабили баргузор намудани ҷаласаи дуюми Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои иқтисодию тиҷоратӣ ва техникӣ мавриди баррасӣ қарор гирифт. Дар иртибот ба ин пешниҳод гардид, ки бо мақсади расидан ба ҳадафҳои гузошташуда байни ду кишвар ҷаласаи дуюми Комиссияи мазкур дар сатҳи муносиб дар соли 2025 барпо хоҳад гардид. Яке аз воситаҳои татбиқи самтҳои ҳамкориҳои Тоҷикистон ва Индонезия Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ ба шумор рафта, бояд дар Ҷаласаи дуюми Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкориҳои иқтисодию тиҷоратӣ ва техникӣ ба соҳаи дорусозӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда шавад.

-иштироки намояндагони Тоҷикистон дар Форуми байналмилалии дорусозии Индонезия. Санаи 20-24 октябри соли 2025 дар пойтахти Индонезия шаҳри Ҷакарта Форуми байналмилалии дорусозии Индонезия, 2025 (IPEX -INDONESIA PHARMACEUTICAL EXPO 2025) баргузор мегардад[11]. Дар ин Форум иштироки намояндагони кишвари мо низ имконият медиҳад, ки таваҷҷуҳи пештари ширкатҳои дорусозиро ба кишвар ҷалб намоем, чунки саноати дорусозӣ барои кишвари мо хеле муҳим буда, Тоҷикистон иқтидори баландт саноати “сабз”-и дорусозиро дорад ва ба воситаи коркарди гиёҳҳои шифобахши кишвар метавонад дар таъмини бозори дохилию хориҷӣ мақоми саноати “сабз”-и дорусозӣ доро шавад.

СОҲИБИ Баҳрулло

ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ