Муаллиф: Ҳайдарзода Рустам
СОЛИ МАЪРИФАТИ ҲУҚУҚӢ. Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ба таҳкими волоияти қонун мусоидат мекунад
ДУШАНБЕ, 17.07.2024 /АМИТ «Ховар»/. Соли 2024 тибқи пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон гардид. Ин тасмим ҳам ба муносибати 30-умин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон гирифта шуд.
Албатта масъалаи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон аз солҳо пеш мавриди таваҷҷуҳ ва таъкиди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифта буд. Дар ин самт фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 апрели соли 1997 «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон», қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 августи соли 1997 «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ», фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 феврали соли 2018 «Дар бораи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028» ва дигар қарору фармонҳоро номбар кардан мумкин аст, ки дар тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва баланд гардидани шуур ва маданияти ҳуқуқии онҳо таъсири бевосита расондааст.
Асосан мувофиқи Конститутсия, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари соҳибихтиёрию демократӣ ва дунявӣ будан, давлати ҳуқуқбунёд низ мебошад. Ибтидои асосии ҳар як давлати ҳуқуқбунёд ин алоқамандии он бо қонун ва ҳуқуқ аст. Ҳуқуқ бо давлат дар робитаи ногусастанӣ қарор дорад. Аз ин рӯ, эълони соли 2024 ба муносибати 30-умин солгарди қабули Конститутсия ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ ба тааҳҳудоти Ҳукумат ва давлати Тоҷикистон ба парвариши ҷомеае, ки ҳомии ҳокимияти қонун ва тарғибгари арзишҳои демократӣ бошад таъкид мекунад. Эъломияи мазкур на танҳо як марҳалаи муҳими таърихи конститутсионии Тоҷикистонро таҷлил мекунад, балки содиқ будани ҳукуматро барои баланд бардоштани дониш ва огоҳии ҳуқуқии шаҳрвандон бори дигар тасдиқ мекунад.
Эълони мазкурро аз ҷиҳатҳои гуногун метавон таҳлилу баррасӣ кард. Агар аз нигоҳи ҷомеашиносӣ ё худ сотсиологӣ назар кунем, эълон гардидани соли 2024 дар Тоҷикистон ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ якчанд ҷанбаҳои асосиро дар бар мегирад:
Заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ. Ҳангоми таҳлили падидаҳои иҷтимоӣ, ҷомеашиносон аксар вақт заминаи таърихӣ ва иҷтимоии онро баррасӣ мекунанд. Ин равиш ба онҳо имкон медиҳад, ки омилҳои сохторӣ, фарҳангӣ ва ниҳодиро (институтсионалиро), ки ба падидаҳо таъсир расонида, паёмадҳои эҳтимолиро барои ҷомеа бавуҷуд меоваранд, дарк кунанд. «Заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ» натанҳо ҳамчун як равиши муҳими методологӣ аст, ки ҷомеашиносон барои таҳлилу баррасии падидаҳои иҷтимоӣ дар чаҳорчӯби васеътари таърихӣ, фарҳангӣ ва сохторӣ истифода мебаранд, балки баъзан онро «назарияи сабабияти иҷтимоӣ-таърихӣ» низ номидаанд. Мувофиқи ақидаи коршиносон сабабияти иҷтимоӣ-таърихӣ, яке аз қонуниятҳои муҳимтарини сотсиологӣ ба ҳисоб рафта, алоқамандии куллӣ ва баҳам вобастагии ҳодисоти иҷтимоиро ифода мекунад. Аз ин назар, баррасии заминаҳои таърихӣ-иҷтимоии эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ рӯйдодҳои таърихӣ, шароити иҷтимоӣ ва омилҳои сиёсиро дар бар мегирад, ки шароити қабули ин эъломияро шакл додаанд. Ҷомеашиносон метавонанд таҳқиқ кунанд, ки чӣ гуна рӯйдодҳои гузашта, ҳаракатҳои иҷтимоӣ ва тағйироти сиёсӣ ба рушди маорифи ҳуқуқӣ ва низоми ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон таъсир расонидаанд. Илова бар ин, баррасии заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ ба ҷомеашиносон кумак мекунад, ки самаранокӣ ва афзалиятнок будани эъломияи ҳукумат ва таъсири он ба гурӯҳҳо ва ниҳодҳои гуногуни иҷтимоӣ дар дохили мамлакатро арзёбӣ кунанд. Дар ҳар сурат, аз нигоҳи сотсиологӣ, таъкид ба 30-солагии Конститутсия роҳи таърихии рушди ҳуқуқӣ ва сиёсии Тоҷикистонро пас аз истиқлолият муҳим ва барҷаста нишон медиҳад. Эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ таҳаввулоти системаҳои ҳуқуқӣ ва сиёсии ҷумҳуриро дар се даҳсолаи охир эътироф намуда, марҳалаҳо, ислоҳот ва мушкилоти дар ин роҳ дучоршударо таъкид мекунад. Ҳамчунин иқдоми ёдшуда барои андешидан ва мулоҳизаҳои дастаҷамъона дар бораи дастовардҳо ва мушкилоте, ки миллат дар роҳи бунёди заминаи қонуние, ки барои идоракунии демократӣ ва пешрафти ҷомеа рӯбарӯ шуда буд, фурсат фароҳам меорад. Ин мулоҳиза на танҳо мансабдорони давлатӣ, балки олимон, донишҷӯён, тоҷирон, кишоварзон ва умуман тамоми ҷомеаи шаҳрвандиро дар бар мегирад. Хулоса ин эълон, пеш аз ҳама аҳамияти таърихии Конститутсияро таъкид намуда, на танҳо ҳамчун як шиори замонавӣ, балки як фурсати сотсиологӣ барои андешаронӣ дар бораи ҳаракати Тоҷикистон ба сӯи идоракунии демократӣ ва пешрафти ҷомеа, эътирофи дастовардҳо, муқовимат бо чолишҳо ва тасдиқи уҳдадориҳо барои бунёди давлати одилона ва шукуфон мебошад.
Вазифагароӣ (коркардгароӣ) ё худ функсионализм. Назарияи функсионалистӣ дар илми ҷомеашиносӣ ҷомеаро ҳамчун низоми мураккаби иборат аз қисмҳои мухталифи ба ҳам алоқаманд, ки ҳар кадоми онҳо вазифаҳои муайяни худро дар субот ва пешрафт доранд, баррасӣ мекунад. Ин назария ба нақши ниҳодҳо (институтҳо), монанди маориф ва ҳуқуқ таъкид менамояд ва ба он нигаронида шудааст, ки чӣ гуна қисматҳои гуногуни ҷомеа барои нигоҳ доштани тартиботи иҷтимоӣ, инкишофи муттаҳидии ҷомеа ва субот якҷоя кор мекунанд
Эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ ин ақидаи функсионалистиро инъикос мекунад, ки ниҳодҳои иҷтимоӣ, аз ҷумла маориф, на танҳо барои интиқоли дониши ҳуқуқӣ, балки барои табдил додани афрод ба шаҳрвандони фаъолу масъулиятшинос ва тайёр кардани мутахассисони баландихтисос, ки ба фаъолияти ҷомеа саҳм мегузоранд, хизмат мекунанд. Тибқи назария, ҳукумат дар асоси принсипҳои Конститутсия ва бо таъкид ба саводнокии ҳуқуқии шаҳрвандон ва такмили таҳсилоти ҳуқуқӣ кӯшиш мекунад, ки қонуният ва самаранокии институтҳои ҳуқуқиро таҳким бахшад, камбудиҳои даркшуда дар фаъолияти низоми ҳуқуқиро рафъ намояд ва аз ин тариқ ба идоракунии демократӣ мусоидат кунад. Ҳамчунин омӯзиши ҳуқуқӣ метавонад ба ҳамгироию ҳамбастагии иҷтимоӣ тавассути пешбурди фаҳмиши муштараки меъёрҳо ва арзишҳои ҳуқуқӣ дар байни шаҳрвандон мусоидат кунад. Зеро ташаббус тавассути омӯзонидани шахсон дар бораи ҳуқуқ ва уҳдадориҳои қонунии онҳо, ба ташаккули ҳисси ҳамбастагӣ ва эҳтироми мутақобила ба волоияти қонун дар ҷомеа нигаронида шудааст.
Аҳамияти рамзӣ-символикӣ. Мафҳуми «рамз» (символ) дар баъзе назарияҳои сотсиологӣ нақши асосиро мебозад. Масалан тибқи дидгоҳи ҷомеашиносоне монанди Ҷорҷ Ҳерберт Мид ва Ҳерберт Блюмер одамон рамзҳо ва маъноҳоро дар муносибатҳои иҷтимоӣ ба кор бурда, онҳоро шарҳ медиҳанд ва дар натиҷа, шахсият ва воқеияти худро тавассути ҳамкорӣ бо дигарон бунёд мекунанд. Рамзҳо метавонанд ҳар чизе бошанд, ки маъно доранд, ба монанди забон, имову ишора, расму оин ва ашё. Масалан, парчами миллӣ ватандӯстиро ифода мекунад, ҳалқаи арӯсӣ рамзи садоқат аст. Ин назария хусусияти субъективии рамзҳоро қабул намуда, таъкид мекунанд, ки маънои онҳо аз ҷиҳати иҷтимоӣ сохта шудаанд ва метавонанд дар контекстҳо (қаринаҳо) ва фарҳангҳои гуногун фарқ кунанд. Мутобиқ бо назарияи мазкур, эълон шудани Соли маърифати ҳуқуқӣ ба таври рамзӣ эътирофи нақши қонунро дар таҳкими тартиботи иҷтимоӣ, адолат ва субот аз ҷониби ҳукумат инъикос менамояд. Рамзи эълони соли маърифати ҳуқуқӣ ин аст, ки Ҳукумат мақсад дорад то аз ин тариқ рӯи принсипҳои бунёдии Конститутсия, аҳамияти саводнокии ҳуқуқии шаҳрвандон, муносибати эҳтиромона бо қонун, баланд бардоштани мақоми он, ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ, ҳамоҳангсозии фаъолияти тамоми субъектҳои тарғиб ва ташвиқи ҳуқуқӣ, ташкил намудани механизми самараноки ҳамкории давлат ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар самти маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон таъкид намояд.
Ниҳоди маориф ва аҳамияти таълим. Ҷомеаи инсонӣ барои зиндагӣ кардану равнақ ёфтан ҳатман бояд талаботи асосии худро қонеъ гардонанд. Барои қонеъ гардонидани талаботи рузмарраи инсонӣ мавҷудияти ниҳодҳо (институтҳо)-и гуногуни иҷтимоӣ ногузир мебошад. Дар ин миён ниҳоди илм ва маориф аҳамияти хосса дошта, он вазифаи омодасозии қувваи кориро таъмин менамояд ва ба инсон имконият медиҳад, ки қобилияти худро барои дар фаъолияти оянда татбиқ кардану мавҷудияти худро таъмин сохтан инкишоф бахшад. Аз ин нуқтаи назар, эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ сафарбар кардани захираҳои давлатӣ барои омӯзиши ҳуқуқиро таъкид менамояд ва аз муносибати фаъол ба ҳалли масъалаҳои ҷомеа тавассути таълим ва огоҳиҳои ҳуқуқӣ шаҳодат медиҳад. Он эътирофи нақши ниҳоди маориф ва аҳамияти таълимро дар баланд бардоштани шуури ҳуқуқӣ, тавонмандсозии шаҳрвандон ва ташаккули иштироки шаҳрвандӣ инъикос мекунад. Таълими ҳуқуқӣ метавонад рафъи монеаҳо дар роҳи дастрасӣ ба таҳсилоти ҳуқуқӣ, таъмини фарогир будани чаҳорчӯби ҳуқуқӣ ва мусоидат ба эътимоди ҷомеа ба ниҳоди ҳуқуқро дар бар гирад. Илова бар ин, ҷомеашиносон метавонанд нақши созмонҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ташаббусҳои оммавиро дар мукаммалгардонии кӯшишҳои ҳукумат оид ба баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқӣ ва ҳисоботдиҳӣ баррасӣ кунанд.
Ҷомеапазирӣ ё иҷтимоикунонӣ. Ин истилоҳ ба раванде ишора дорад, ки тавассути он фардҳои алоҳида аз даврони тифлӣ тадриҷан ба шахсони худшинос ва соҳибақл, ки фарҳанги дар он таваллудшудаашонро хуб дарк мекунанд, табдил меёбанд. Ҳарчанд раванди инкишофи фарҳангӣ дар давраи кӯдакӣ назар ба марҳилаҳои баъдӣ шадидтар сурат мегирад, вале омӯзиш ва мутобиқшавӣ тамоми давраи зиндагии инсонро фаро мегирад. Раванди ҷомеапазирӣ ё иҷтимоикунонӣ наслҳои гуногунро бо ҳам мепайвандад. Таҳлили эъломияи Соли маърифати ҳуқуқӣ аз даричаи назарияҳои иҷтимоишавӣ чунин аст, ки омӯзиши ҳуқуқӣ дар ҷомеапазир шудани афрод ва фаҳмидану дарк кардани меъёрҳо, арзишҳо ва принсипҳои ҳуқуқӣ нақши муҳим мебозад. Таълими ҳуқуқӣ ба ҷавонон боиси заминаи мустаҳками меъёрҳои ҳуқуқӣ мегардад. Ин кафолат медиҳад, ки насли оянда дониши қавӣ ва иштироки фаъолона дар ташаккули ҷомеаи адолатпарвару ҳуқуқбунёд дошта бошад. Тавассути таълим, афрод ҳуқуқ ва уҳдадориҳои худро дар чаҳорчӯбаи қонунӣ меомӯзанд ва дар нигоҳдории тартибот ва суботи иҷтимоӣ саҳм мегузоранд. Бо огоҳии ҳуқуқӣ шаҳрвандон масъулият ва вазифаҳои худро дар назди ҷомеа беҳтар дарк карда, ҷомеаи масъулиятнок ва устуворро ба вуҷуд меоранд. Афроди дорои дониши ҳуқуқӣ бо ҳуқуқҳои дигарон беҳтар ҳамоҳанг мешаванд. Ин ҳамкории иҷтимоӣ, ҳуқуқҳои ҷавонон, ҳуқуқҳои издивоҷ ва дигар нуктаҳои ҳамкории ҳуқуқиро дар бар мегирад. Хулоса, тарбияи ҳуқуқӣ ба созгории ҷамъиятӣ ва ҷомеапазирӣ мусоидат мекунад.
Назорати иҷтимоӣ. Яке аз муҳимтарин вазифаҳои сохтори ҷомеа, назорати иҷтимоӣ мебошад. Назорати иҷтимоӣ воситаи ба танзим дароварандаи унсурҳои гуногун ва сершумори иҷтимоӣ, тавассути меъёрҳои мухталиф, аз ҷумла меъёрҳои хуқуқӣ мебошад. Назорати иҷтимоӣ бо ёрии ду унсури асосӣ амалӣ мегардад: меъёрҳо-қоидаҳо ва муҷозот-чораҳои ҷазоӣ. Меъёрҳо, нишондод ва ҳидояти иҷтимоиро доир ба рафтори ҳамида, ки он мақбули ҷомеа аст, ифода мекунанд. Муҷозот бошад воситаи ҳавасмандкунӣ ва ҷазодиҳӣ мебошад, ки вай одамонро барои иҷрои меъёрҳои иҷтимоӣ водор месозад. Назарияҳои сотсиологии назорати иҷтимоӣ бар ин таъкид доранд, ки таълим, махсусан таълими ҳуқуқӣ ҳамчун механизми танзими рафтор ва пешгирӣ аз каҷрафториҳо тавассути ташаккул додани ҳисси мувофиқат ба меъёрҳои ҳуқуқӣ хизмат мекунад. Маърифати ҳуқуқии одамон маънои дониш ва дарки масъалаҳои ҳуқуқӣ ва уҳдадориҳои ба ҳар як шахси ҷомеа тааллуқдоштаро дорад. Ин намуди огоҳӣ ба одамон имкон медиҳад, ки ҳуқуқ ва уҳдадориҳои худро, ки ҳаёти онҳоро танзим мекунанд, беҳтар дарк карда, ба ҳолатҳои қонунвайронкунӣ дучор наоянд. Вақте ки мардум аз ҳуқуқҳои худ огоҳ мешаванд, эҳтимоли поймол кардани онҳо кам мешавад. Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ба таҳкими волоияти қонун мусоидат мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ метавонад ба ҳалли низоъҳо ва баҳсҳо дар дохили ҷомеа тавассути тавонмандсозии шахсони алоҳида дар бораи механизмҳои ҳуқуқии ҳалли ихтилофҳо мусоидат кунад. Тавассути баланд бардоштани саводнокӣ ва огоҳии ҳуқуқӣ, ташаббус ба коҳиш додани паҳншавии низоъҳои ҳуқуқӣ ва мусоидат ба ҳалли осоишта тавассути шабакаҳои ҳуқуқӣ нигаронида шудааст. Вақте ки одамон низоми ҳуқуқиро мефаҳманд ва эҳтиром мекунанд, фарҳанги мувофиқат пайдо мешавад ва эҳтимолияти баҳсҳои ҳуқуқӣ коҳиш меёбад.
Таҳарруки иҷтимоӣ. Ҳама гуна ҷойивазкуниеро, ки он боиси тағйирёбии мақоми иҷтимоӣ, тахассуси одамон ва ҷои онҳо дар сохтори иҷтимоии ҷомеа мегардад, таҳарруки иҷтимоӣ меноманд. Ҷойивазкунии иҷтимоӣ се хел мешавад: 1) таҳарруки болоравандаи амудӣ, яъне боло рафтани мақоми иҷтимоии шахс; 2) таҳарруки поёнравандаи амудӣ, яъне ба мақомҳои поинтар ҳаракаткунии шахс; 3) таҳарруки уфуқӣ, яъне ҳаракаткунии шахс дар дохили мақомҳои баробарвазн, ки ба он ҷобаҷошавии ҷуғрофӣ низ гӯянд. Аз байни инҳо аввалӣ аз ҳама муҳимтар аст. Метавон гуфт дар ҳамаи ҷомеаҳои мутамаддин, аз ҷумла Тоҷикистон, сатҳи таҳсилот бо мақоми (статуси) иҷтимоии шахс ва таҳарруки иҷтимоӣ алоқамандии зич дорад. Ҳукумат бо таъкид ба маърифати ҳуқуқӣ ва сармоягузорӣ дар ин замина саъй мекунад, ки шаҳрвандонро бо малака ва донишҳое муҷаҳҳаз созад, ки дар сатҳи кулли ҷомеа ва махсусан бозори меҳнат арзишманданд. Фаҳмиши беҳтари принсипҳо ва меъёрҳои ҳуқуқӣ метавонад қобилияти шуғлию касбии шахсони алоҳидаро баланд бардорад ва ба онҳо имкон диҳад, ки ба ҷойҳои кори сердаромад ё дорои имкониятҳои пешрафта ё ба зинаҳои баланди мансаб дастрасӣ пайдо кунанд. Таҳқиқоти сотсиологӣ нишон медиҳад, ки дастрасӣ ба захираҳо ва донишҳои ҳуқуқӣ ба шахсони алоҳида имкон медиҳад, ки бо монеаҳое аз қабили табъиз, беадолатӣ ё нобаробарӣ мубориза баранд ва имкониятҳои таҳарруки иҷтимоиро пайгирӣ кунанд. Ҳамин тариқ, сармоягузорӣ ба таҳсилот ва таълимоти ҳуқуқӣ, тавассути тавсеаи дурнамои шахсон барои ҳамгироии иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, ба таҳарруки иҷтимоӣ, яъне ба имкониятҳои пешрафт дар дохили ҷомеа мусоидат мекунад.
Ислоҳоти ниҳодӣ-институтсионалӣ. Баррасии сотсиологии ниҳодҳо (институтҳо)-и иҷтимоӣ аксар вақт ба масъалаҳои нобаробарӣ, беадолатӣ ва табъиз ё истисно ишора мекунанд. Бо сафарбар намудани захираҳо барои таълими ҳуқуқӣ ва таъкид кардани аҳамияти меъёрҳои конститутсионӣ, ҳукумат аз уҳдадориҳои хеш нисбат ба ислоҳоти ниҳодӣ-институтсионалӣ ва фарогирии иҷтимоӣ шаҳодат медиҳад. Системаи шаффоф ва дастраси ҳуқуқӣ дар якҷоягӣ бо ташаббусҳои пурқуввати таълими ҳуқуқӣ эътимоди оммаи мардумро ба ниҳодҳо афзоиш дода, ба ваҳдату ҳамбастагии ҷомеа мусоидат мекунад. Ин дар навбати худ, муҳити мусоидро барои таҳарруки иҷтимоӣ фароҳам меорад, зеро шахсони алоҳида барои иштирок дар ҳаёти шаҳрвандӣ лаёқатмандию шоистагии худро эҳсос мекунанд ва бидуни тарс аз муносибати худсарона ва ноодилона имкониятҳои пешрафтро пайгирӣ мекунанд. Ҳамчунин афроди дорои дониши ҳуқуқӣ метавонанд низоми ҳуқуқии ҷомеаи худро беҳтар дарк кунанд. Он қонунҳо, муқаррарот ва сохтори макроҳуқуқиро дар бар мегирад, ки ҳуқуқ ва уҳдадориҳои шахсони алоҳидаро муайян мекунанд. Огоҳии ҳуқуқӣ ба одамон имкон медиҳад, ки аз расмиёти ҳуқуқӣ, стратегияҳо ва усулҳои ҳалли масъалаҳо ва мушкилоти ҳуқуқии худ баҳра баранд ва дар равандҳои ҳуқуқӣ самараноктар иштирок кунанд. Ин иштирок дар мурофиаҳои судӣ, гуфтушунидҳо оид ба ҳалли баҳсҳо ва кор дар системаи судиро дар бар мегирад.
Имкониятҳо ва тағйироти иҷтимоӣ. Дурнамои сотсиологӣ оид ба тавонмандӣ ва тағйироти иҷтимоӣ зарфияти дигаргунсозии маорифро дар мубориза бо нобаробарӣ ва ҳимояи адолат таъкид мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ ба шахсон тавассути муҷаҳҳаз кардани дониш ва малакаҳо барои паймоиши системаҳои ҳуқуқӣ, ҳимояи ҳуқуқҳои онҳо ва мубориза бо беадолатиҳо имконият медиҳад. Бо авлавият додани таҳсилоти ҳуқуқӣ, ҳукумат метавонад ба ҳаракатҳои оммавӣ ва ташаббусҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, ки ба баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқӣ, дастрасӣ ба адолат ва масъулият нигаронида шудаанд, мусоидат намояд. Ҷомеашиносон метавонанд таҳлил кунанд, ки чӣ гуна ташаббусҳои таълими ҳуқуқӣ ба равандҳои васеътари тағйироти иҷтимоӣ, демократикунонӣ ва пешрафти ҳуқуқи инсон дар ҷомеа кумак мекунанд.
Баробарии гендерӣ. Мафҳуми «гендер» барои тавсифи он хислатҳо ва одатҳои мардону занон, ки аз тариқи муносибатҳои иҷтимоӣ ба даст оварда шудаанд истифода мешавад. Дар ҳоле ки «ҷинс» фарқиятҳои биологии байни мардон ва занонро дар бар мегирад, истилоҳи «гендер» ба сифатҳо, нақшҳо ва рафторҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ ишора карда, сохторҳо ва интизориҳои иҷтимоиро, ки бо мардонагӣ ва занонагӣ алоқаманданд, фаро мегирад. Назарияҳои вобаста ба гендер дастгирӣ намудани раванди иштироки бевоситаи занон дар тамоми соҳаҳои ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиро мавриди назар дошта, рӯйи масъалаҳои муҳимме, монанди пешгирии зӯроварӣ дар оила, расидан ба имкониятҳои баробар барои занон ва мардон дар самтҳои гуногуни ҳаёт, пешбурди зиндагии мусолиматомез, амният, рушди иқтисодӣ ва демократияи устувор таъкид менамоянд . Бар асоси ин назария омӯхта хоҳад шуд, ки чӣ гуна таълим ва маърифати ҳуқуқӣ метавонад ба баробарии гендерӣ, дастрасӣ ба адолати иҷтимоӣ барои занон ва нақши занон дар системаи ҳуқуқӣ таъсир расонад. Ташаббусҳои таълими ҳуқуқӣ, ки ба занон нигаронида шудаанд, метавонанд тавассути тавонмандсозии занон дар бораи ҳуқуқҳои қонунии онҳо, барои бартараф кардани ин монеаҳо кумак расонанд. Ба илова, таҳсилоти ҳуқуқӣ метавонад занонро бо малака ва эътимод барои мубориза бо табъизи гендерӣ ва ҳимояи адолати гендерӣ дар системаи ҳуқуқӣ муҷаҳҳаз созад. Пас, омӯзиши ҳуқуқӣ дар пешбурди баробарии гендерӣ тавассути баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ дар бораи қонунҳо ва сиёсатҳое, ки табъиз, зӯроварӣ ва нобаробарии гендериро ҳал мекунанд, нақши муҳим мебозад.
Мубодилаи иҷтимоӣ. Назарияи мубодиларо дар илми ҷомеашиносӣ Ҷорҷ Ҳоманс матраҳ кардааст. Ин назария ба он нигаронида шудааст, ки муносибатҳои иҷтимоӣ бар табодули захираҳо асос ёфтаанд ва шахсони алоҳида дар ҷараёни муносибатҳои иҷтимоии хеш мақсади ба ҳадди аксар расонидани мукофотҳо (подошҳо) ва кам кардани хароҷотҳоро доранд. Таҳлили Соли маърифати ҳуқуқӣ тибқи назарияи мубодила чунин аст, ки: 1) шахсони алоҳида ба таҳсилоти ҳуқуқӣ машғул мешаванд, зеро онҳо аз сармоягузории вақт, саъю кӯшиш ва захираҳои харҷкардаи худ подош ё манфиатҳои муайянро интизоранд. Ин мукофотҳо метавонанд гирифтани дониш ва малакаҳои ҳуқуқӣ, беҳтар кардани дурнамои касб, ба даст овардани мақоми иҷтимоӣ ё дастрасӣ ба имкониятҳои бештарро дар бар гиранд; 2) назарияи мубодила таъкид мекунад, ки муносибатҳои иҷтимоӣ мубодилаи мутақобиларо дар бар мегиранд. Дар заминаи таълими ҳуқуқӣ, донишҷӯён уҳдадорӣ, иштирок ва кӯшишҳои худро дар омӯзиш бо муаллимон ё муассисаҳои таълимӣ, ки дастур, роҳнамоӣ ва ҳуҷҷати тасдиқкунандаи таҳсилот медиҳанд, мубодила мекунанд. Ин табодулҳо аз рӯи меъёрҳо, интизориҳо ва қоидаҳои иҷтимоӣ дар дохили низоми таълимӣ ташаккул меёбанд; 3) назарияи мазкур инчунин аҳамияти шабакаҳои иртиботӣ ва сармояи иҷтимоиро дар мусоидат ба мубодила эътироф мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон метавонад ба донишҷӯён имконият фароҳам оварад, ки бо ҳамсолон, ҳайати омӯзгорон ва мутахассисони соҳаи ҳуқуқ робита барқарор кунанд. Ин шабакаҳо метавонанд дастрасӣ ба иттилоот, имкониятҳои кор, роҳнамоӣ ва дастгирии иҷтимоиро таъмин кунанд ва ба ин васила мукофотҳои аз таҳсилоти ҳуқуқӣ гирифташударо баланд бардоранд.
Мусоидат ба идоракунии демократӣ ва пешрафти ҷомеа. Аслан ҳадафи ниҳоӣ аз эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ таъсиси заминаҳои ҳуқуқӣ мебошад, ки демократияро ба сатҳи сифатан болотар мерасонанд ва пешрафти ҷомеаро фароҳам меоранд. Ин на танҳо мавҷуд будани қонунҳо ва институтҳоро тақозо мекунад, балки таъмини фаъолияти самараноки онҳо, мусоидат ба адолат, ҳифзи озодиҳо ва кумак ба рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷомеаро низ дарбар мегирад. Илова бар ин, эълон шудани Соли маърифати ҳуқуқӣ уҳдадории ҳукуматро дар мубориза бо коррупсия ва таъмини волоияти қонун таъкид мекунад. Тоҷикистон тавассути пешбурди маърифати ҳуқуқӣ ва таъкид ба аҳамияти риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ кӯшиш мекунад, ки фарҳанги поквиҷдонӣ ва масъулиятшиносиро тарбия кунад ва ба ин васила ниҳодҳои худро таҳким бахшад ва эътимоди мардумро ба низоми идоракунии демократӣ афзоиш диҳад.
Ҳамин тариқ, эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ таъсири мутақобилаи омилҳои таърихӣ, сиёсӣ ва фарҳангиро дар ташаккули манзараи ҳуқуқии ҷомеаи Тоҷикистон инъикос намуда, аҳамияти амали дастаҷамъонаро дар пешбурди ҳадафҳои ҷомеаи марбут ба адолат, ҳуқуқ ва шаҳрвандӣ таъкид мекунад. Фаҳмидани ин ҷанбаҳо ангезаҳои аслӣ, натиҷаҳои эҳтимолӣ ва самараҳои афзалиятноки маърифати ҳуқуқӣ дар заминаи сиёсӣ ва иҷтимоию фарҳангии ҷомеаи Тоҷикистонро равшан мекунад. Ҳукумат бо сармоягузорӣ ба таҳсилоти ҳуқуқӣ на танҳо волоияти қонунро таҳким мебахшад, балки барои шахсони алоҳида барои беҳтар кардани вазъи иҷтимоӣ ва иқтисодии худ роҳҳоро фароҳам меорад ва ба ин васила, ба равандҳои васеътари инкишофу пешрафти ҷумҳурӣ, ба вуҷуд овардани дигаргуниҳои мусбати иҷтимоӣ ва пешрафти куллии мамлакат мусоидат мекунад.
Рустам ҲАЙДАРЗОДА,
директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,
доктори илмҳои фалсафа,
Хайрулло ФАЙЗУЛЛОЕВ,
докторанти PhD-и кафедраи фалсафа ва фарҳангшиносии Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ
