Дар ҳошияи татбиқи “Стратегияи давлатии муқовимат

ба коррупсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030"

Коррупсия яке аз мушкилоти глобалӣ буда, тамоми кишварҳои ҷаҳон, сарфи назар аз сатҳи рушди иқтисодӣ ё сиёсӣ, бо он дучор мешаванд. Ҳарчанд ШМА аз лиҳози шаффофият ва волоияти қонун дар ҷаҳон пешсаф бошад ҳам, ин кишвар низ аз падидаи коррупсия комилан озод нест. Тоҷикистон дар навбати худ дар муқоиса бо кишварҳои рушдкарда, дар роҳи мубориза бо коррупсия бо чолишҳои бештаре рӯ ба рӯ аст.

Дар ин мақола таҷрибаи ШМА, хусусан штати Калифорния дар мубориза бо коррупсия таҳлил гардида, имконияти истифодаи ин таҷриба дар шароити Тоҷикистон баррасӣ мешавад.

Коррупсия дар ШМА ва механизмҳои мубориза бо он. Ҳарчанд ШМА дар рейтингҳои байналмилалӣ ҷойгоҳи нисбатан баландро ишғол менамояд (мувофиқи маълумоти Transparency International барои соли 2023 ШМА дар Индекси дарки коррупсия дар ҷои 24-ум қарор гирифтааст), ин кишвар низ бо мушкилоти коррупсионӣ дар сатҳҳои гуногун рӯ ба рӯ мегардад. Коррупсия дар ШМА бештар дар соҳаҳои зерин мушоҳида мешавад:

• Маблағгузории интихоботӣ ва лоббизм – механизмҳои ғайришаффофи таъминоти молии номзадҳои сиёсӣ;

• Харидҳои давлатӣ – хусусан дар бахши мудофиа ва сохтмон;

• Соҳаи тандурустӣ – робитаҳои шубҳанок байни ширкатҳои фармасевтӣ ва табибон;

• Бахши молиявӣ – сӯиистифода аз мавқеи бонкҳо ва ниҳодҳои назоратӣ.

Таҷрибаи штати Калифорния дар мубориза бо коррупсия

Калифорния, ҳамчун яке аз пешрафтатарин ва сарватмандтарин штатҳои ШМА, таҷрибаи назаррас дар мубориза бо коррупсия дорад. Дар ин штат якчанд механизми муҳими зиддикоррупсионӣ фаъолият менамояд, ки дар маҷмӯъ низоми мукаммали назорат ва пешгирии амалҳои коррупсиониро ташкил медиҳанд.

Комиссияи амалияи сиёсии Калифорния (The California Fair Political Practices Commission (FPPC)) яке аз ниҳодҳои калидии ин низом мебошад. Ин мақоми мустақил вазифаи назорати маблағгузории интихоботӣ, шаффофияти молиявии мансабдорон ва кормандони давлатӣ, инчунин назорати риояи маҳдудиятҳои этикиро бар уҳда дорад. Комиссия салоҳияти васеъ дошта, метавонад тафтишот гузаронда, барои вайронкуниҳо ҷарШМАҳо таъин намояд.

Дар Калифорния қонунҳои қатъӣ оид ба ошкорсозии молиявӣ амал мекунанд. Мувофиқи ин қонунҳо, тамоми шахсони мансабдор ва номзадҳо ба мансабҳои интихобӣ бояд маълумоти муфассал дар бораи дороиҳо, даромад ва манфиатҳои молиявии худро пешниҳод намоянд. Масалан, мувофиқи санади ислоҳоти сиёсии Калифорния (Political Reform Act) ҳар як шахси мансабдор ҳар сол бояд эъломияи манфиатҳои иқтисодиро (Form 700) пур кунад. Ин ҳуҷҷат ба шаҳрвандон имкон медиҳад, ки манфиатҳои молиявии мансабдоронро назорат карда, эҳтимолияти бархӯрди манфиатҳоро муайян намоянд.

Бюрои тафтишоти давлатӣ низ дар низоми зиддикоррупсионии штат нақши муҳим дорад. Ин ниҳоди қудратманд ба тафтиши ҳолатҳои коррупсия дар сатҳи штатӣ машғул буда, бо мақомоти федералӣ ҳамкории зич дорад. Он метавонад тафтишоти мураккаб ва дарозмуддатро гузаронда, парвандаҳои коррупсиониро ба суд пешниҳод намояд.

Низоми пешрафтаи харидҳои давлатӣ яке аз дастовардҳои муҳими Калифорния дар мубориза бо коррупсия мебошад. Тамоми равандҳои харидҳои давлатӣ дар ин штат бояд тариқи системаи электронӣ гузаронида шаванд, ки ин шаффофияти амалиётҳоро таъмин менамояд. Ин ба шаҳрвандон ва мушоҳидони мустақил имкон медиҳад, ки тамоми марҳилаҳои харидҳои давлатиро назорат кунанд.

Яке аз ҷанбаҳои муҳими сиёсати зиддикоррупсионии Калифорния ҳимояи хабаррасонҳо (whistleblowers) мебошад. Қонунгузории ин штат барои шаҳрвандоне, ки дар бораи амалҳои коррупсионӣ иттилоъ медиҳанд, ҳимояи ҳуқуқии мукаммал пешбинӣ менамояд. Ин механизм имкон медиҳад, ки ҳолатҳои коррупсия аз дохили ташкилотҳо ошкор карда шаванд.

Таҳсилоти зиддикоррупсионӣ низ дар сиёсати штат ҷойгоҳи хос дорад. Барномаҳои ҳатмии омӯзишӣ барои кормандони давлатӣ дар бораи этика (ахлоқ), бархӯрди манфиатҳо ва пешгирии коррупсия гузаронида мешаванд. Ин чораҳои пешгирикунанда барои баланд бардоштани фарҳанги зиддикоррупсионӣ дар байни хизматчиёни давлатӣ нақши муҳим мебозанд.

Ҷомеаи шаҳрвандӣ ва васоити ахбори омма дар мубориза бо коррупсия дар Калифорния нақши назаррас доранд. Созмонҳои ҷамъиятӣ ва рӯзноманигорон дар ошкор кардани ҳолатҳои коррупсия ва назорати фаъолияти ҳукумат фаъолона иштирок мекунанд. Дастрасии васеъ ба иттилоот дар бораи фаъолияти мақомоти давлатӣ ба онҳо имкон медиҳад, ки функсияи назоратии худро самаранок иҷро намоянд.

 

Муқоисаи таҷрибаи ШМА ва Тоҷикистон дар мубориза бо коррупсия: умумият ва фарқият

 

Мубориза бо коррупсия яке аз масъалаҳои муҳими давлатҳои муосир, буда, таҳлили муқоисавии таҷрибаи кишварҳои гуногун дар ин самт имкон медиҳад, ки роҳҳои самарабахши ҳалли ин мушкилот муайян карда шаванд. Дар ин мақола кӯшиш ба харҷ дода шудааст, ки таҷрибаи Штатҳои Муттаҳидаи Амрико ва Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мубориза бо коррупсия мавриди баррасӣ қарор гирад.

Асоси ҳуқуқӣ. Ҳар ду кишвар дорои заминаи қонунгузории зиддикоррупсионӣ ва стратегияҳои миллӣ мебошанд. Дар Штатҳои Муттаҳида қонунҳое чун “Қонун дар бораи коррупсия дар хориҷа” (The Foreign Corrupt Practices Act of 1977, as amended, 15 U.S.C. §§ 78dd-1, et seq. (“FCPA”)) амал мекунанд. Дар Тоҷикистон низ Қонуни ҶТ “Дар бораи мубориза бар зидди коррупсия” (АМОҶТ с. 2005, №7, м. 402, АМОҶТ с. 2007, №7, м.660;  с.2008. №10, м.800; с.2011, №12, м.837, с. 2014, №3, м.148) ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқиро қабул шудаанд. Илова бар ин, ҳар ду давлат стратегияҳои умумимиллӣ таҳия намудаанд, ки самтҳои асосии фаъолияти зиддикоррупсиониро муайян мекунанд.

Ниҳодҳои махсусгардонидашуда. Ҳам дар ШМА ва ҳам дар Тоҷикистон мақомоти махсус барои мубориза бо коррупсия таъсис дода шудаанд. Дар ШМА, Бюрои федералии тафтишот (ФБР), Вазорати адлия ва ниҳодҳои дигар бо ин масъала машғуланд. Дар Тоҷикистон бошад, Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсия нақши калидӣ дорад. Ин мақомот ваколатҳои махсус барои ошкор, таҳқиқ ва пешгирии ҷиноятҳои коррупсионӣ доранд.

Ҳамкории байналмилалӣ. Ҳар ду кишвар иштирокчиёни фаъоли Конвенсияи СММ бар зидди коррупсия мебошанд. Ин маънои онро дорад, ки онҳо уҳдадор шудаанд, ки стандартҳои байналмилалиро дар соҳаи мубориза бо коррупсия риоя карда, бо давлатҳои дигар дар самти мубодилаи иттилоот, ёрии ҳуқуқӣ ва баргардонидани элементҳои ғайриқонунӣ ҳамкорӣ намоянд.

Дараҷаи мустақилияти ниҳодҳои зиддикоррупсионӣ. Яке аз фарқиятҳои назаррас дар мустақилияти мақомоти назораткунанда мебошад. Дар ШМА, ниҳодҳои зиддикоррупсионӣ, махсусан прокурорҳои махсус, дараҷаи баланди мустақилият дошта, қонунгузорӣ ба онҳо имкон медиҳад, ки тафтишотро бидуни дахолати иловагӣ анҷом диҳанд. Инчунин дар ШМА низоми махсуси “тавозун ва назорати мутақобила” (checks and balances) имкон медиҳад, ки назорати самарабахш аз рӯи мақомотҳои гуногун амалӣ карда шавад. Дар Тоҷикистон низ, мақомоти зиддикоррупсионӣ назоратро аз рӯи волоияти қонун дар ҳамаи сатҳҳо баҳри таъмини самаранокии ҳаёти гуногунсамти ҷомеаи Тоҷикистон, амалӣ мегардонад.

Нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ. Тафовути назаррас дар муборизаи зиддикоррупсионии ду кишвар дар самти фаъолияти ҷомеаи шаҳрвандӣ ба мушоҳида мерасад. Дар Штатҳои Муттаҳидаи Амрико ҷомеаи шаҳрвандӣ яке аз унсурҳои калидии низоми зиддикоррупсионӣ маҳсуб ёфта, созмонҳои ғайридавлатии амрикоӣ, аз қабили “Transparency International USA”, “Center for Responsive Politics” ва “Project on Government Oversight” мунтазам таҳқиқот мегузаронанд, ҳисоботҳои таҳлилӣ нашр мекунанд ва чораву тадбирҳои судманд мегузаронанд.

Васоити ахбори оммаи ШМА бо доштани ҳимояи конститутсионӣ ва дастрасии васеъ ба ҳуҷҷатҳои расмӣ тавассути Қонун дар бораи озодии иттилоот (Freedom of Information Act), қодиранд журналистикаи тафтишотии қавиро анҷом диҳанд. Моҳияти асосии афшокунандагони коррупсия (whistleblowers) дар қонунгузории амрикоӣ эътироф гардида, онҳо аз ҳимояи ҳуқуқӣ ва баъзан ҳавасмандиҳои молиявӣ бархӯрдор мешаванд. Ин механизмҳо ба ҷомеаи шаҳрвандӣ имкон медиҳанд, ки нақши “муҳофизи”-и демократияро иҷро намуда, ҳокимиятро ба масъулиятшиносӣ водор созанд.

Дар Тоҷикистон ҷомеаи шаҳрвандӣ дар солҳои охир рушди назаррас ёфта, нақши он дар муборизаи зиддикоррупсионӣ тадриҷан тақвият меёбад. “Коалитсияи ҷомеаи шаҳрвандӣ зидди коррупсия” ҳамчун ниҳоди пешбар дар ин самт ташаббусҳои маърифатӣ ва мониторинги иҷтимоии муҳимро амалӣ мегардонад. Ин созмон дар баланд бардоштани сатҳи огоҳии шаҳрвандон оид ба зарари коррупсия ва роҳҳои мубориза бо он саҳми арзанда мегузорад.

Технологияҳои нав ва рақамикунонӣ ба фаъолияти зиддикоррупсионии ҷомеаи шаҳрвандии Тоҷикистон тақвияти нав бахшидаанд. Таъсиси платформаҳои электронӣ барои пешниҳоди шикоятҳо оид ба ҳолатҳои коррупсия шаффофиятро афзоиш дода, муоширати мустақими байни шаҳрвандон ва мақомоти давлатиро беҳтар кардааст. Инчунин, чорабиниҳои мунтазами омӯзишӣ, семинарҳо ва конфронсҳои илмию амалӣ оид ба масъалаҳои зиддикоррупсионӣ аз ҷониби созмонҳои ҷамъиятӣ гузаронида мешаванд. Муҳим аст, ки мақомоти давлатии Тоҷикистон бо созмонҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ ҳамкории мусбатро рушд дода истодаанд. Ҷалби намояндагони ташкилотҳои ҷамъиятӣ ба ҷаласаҳои комиссияҳои давлатии зиддикоррупсионӣ ва таҳияи барномаҳои миллӣ имкон медиҳад, ки нуқтаи назари ҷомеа дар сиёсати давлатӣ инъикос ёбад.

Ҳамин тариқ, таҳлили муқоисавии таҷрибаи ШМА ва Тоҷикистон дар мубориза бо коррупсия нишон медиҳад, ки дар баробари мавҷудияти умумиятҳои муайян дар заминаи қонунгузорӣ ва институтсионалӣ, фарқиятҳои муҳим низ вуҷуд доранд, ки бо хусусиятҳои низоми сиёсӣ ва дараҷаи инкишофи ҷомеаи шаҳрвандии ин ду кишвар алоқаманданд.

 

Имконияти татбиқи таҷрибаи ШМА дар Тоҷикистон

Таҷрибаи зиддикоррупсионии ШМА, хусусан штати Калифорния, метавонад дар Тоҷикистон дар самтҳои зерин мавриди истифода қарор гирад:

• Такмили низоми эъломиякунонии даромадҳо ва дороиҳо – ҷорӣ намудани низоми электронии пешниҳоди эъломияҳо ва дастрасии ҷамъиятӣ ба онҳо.

• Таъмини истиқлолияти бештари мақомоти зиддикоррупсионӣ – бо роҳи тақвияти кафолатҳои ҳуқуқӣ ва молиявӣ.

• Рушди низоми электронии харидҳои давлатӣ – таъмини шаффофияти пурраи тамоми марҳилаҳои харидҳои давлатӣ бо истифода аз таҷрибаи Калифорния.

• Таҳияи механизмҳои ҳимояи хабаррасонҳо – қабули қонуни махсус дар бораи ҳимояи шахсоне, ки дар бораи коррупсия иттилоъ медиҳанд.

• Тақвияти нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ – таъмини имконияти бештар барои назорати ҷамъиятӣ аз рӯи фаъолияти мақомоти давлатӣ.

• Рушди барномаҳои таҳсилоти зиддикоррупсионӣ – ҷорӣ намудани барномаҳои ҳатмии омӯзишӣ барои кормандони давлатӣ ба мисли таҷрибаи Калифорния.

Албатта, дар раванди татбиқи таҷрибаи ШМА, контексти (хусусиятҳои) миллӣ, фарҳангӣ ва ҳуқуқии Тоҷикистон бояд ба эътибор гирифта шаванд.

Ҳамкории Тоҷикистон ва ШМА дар мубориза бо коррупсия

Ҳамкории зиддикоррупсионии байни Тоҷикистон ва ШМА дар чанд самт амалӣ мегардад:

• Барномаҳои кумаки техникӣ – ШМА (собиқ ЮСАИД) якчанд лоиҳаҳоро дар самти тақвияти волоияти қонун ва мубориза бо коррупсия дар Тоҷикистон амалӣ намудааст, ки онҳо ба беҳтар намудани шаффофият дар идоракунии давлатӣ нигаронида шуда буданд.

• Омӯзиши мутахассисон – мунтазам барномаҳои омӯзишӣ барои кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқи Тоҷикистон аз ҷониби коршиносони амрикоӣ гузаронида мешаванд.

• Ҳамкории оперативӣ – мақомоти ҳифзи ҳуқуқи ду кишвар дар мубориза бо ҷиноятҳои фаромарзӣ, аз ҷумла ҷиноятҳои иқтисодӣ ва коррупсионӣ ҳамкорӣ менамоянд.

• Мубодилаи таҷриба – намояндагони мақомоти зиддикоррупсионии Тоҷикистон имкони шиносоӣ бо кори ҳамтоёни амрикоии худро доранд.

Ҳам ШМА, ҳам Тоҷикистон дар мубориза бо коррупсия бо чолишҳои гуногун рӯ ба рӯ ҳастанд. Таҷрибаи муваффақи ШМА, хусусан штати Калифорния, бо дарназардошти хусусиятҳои миллии Тоҷикистон метавонад дар шароити кишвари мо истифода шавад. Дар айни замон, таҷрибаи Тоҷикистон дар самти ташкили мақоми махсусгардонидашудаи мубориза бо коррупсия ва таҳияи барномаҳои стратегии зиддикоррупсионӣ метавонад барои кишварҳои минтақа низ муфид бошад. Ҳамкории байналмилалӣ дар мубориза бо коррупсия яке аз омилҳои муҳими муваффақият дар ин самт мебошад. Аз ин рӯ, тақвияти робитаҳо дар ин самт ба манфиати ҳар ду кишвар хоҳад буд.

 

Юсуфҷонов Фаридун Муҳаммадиевич,

ходими пешбари шуъбаи ШМА ва Канадаи

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,

номзади илмҳои сиёсӣ