Мақолаи муҳтарам Қобилҷон Хушвахтзода бо унвони "Пешвои миллат ва ташаккули истиқлоли давлатӣ" як таҳқиқоти амиқ ва арзишманди илмӣ дар соҳаи таърихи сиёсӣ ва сиёсатшиносии муосири Тоҷикистон мебошад. Ин асар, ки дар саҳифаҳои 49-85 китоби “Масири сарнавиштсоз” (Душанбе: “Ирфон”, 2025. 248 саҳ.) нашр шудааст,  ба таври ҳамаҷониба ва мантиқӣ нақши таърихии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар бунёди давлати соҳибихтиёри тоҷикон баррасӣ менамояд. Аз нуқтаи назари илмӣ, мақола бо истифода аз далелҳои мӯътамади таърихӣ, ҳуҷҷатҳои расмӣ ва таҳлилҳои ҳуқуқии конститутсионӣ бой гардидааст, ки онро ба манбаи муҳими илмӣ барои муҳаққиқон, донишҷӯён ва хонандагони васеъ табдил медиҳад. Муаллиф бо маҳорати баланд мафҳуми истиқлоли давлатиро ҳамчун рукни асосии давлатдорӣ муайян карда, онро бо соҳибихтиёрии халқӣ, миллӣ ва давлатӣ алоқаманд месозад.

       Муаллиф аз дидгоҳи ҳуқуқи конститутсионии муосир ба масъалаи соҳибихтиёрӣ назар афканда, онро ба се навъ – халқӣ, миллӣ ва давлатӣ – тақсим намудааст. Ин тақсимот комилан илман асоснок буда, ба назарияҳои классикии ҳуқуқшиносӣ такя мекунад. Таъкид мешавад, ки дар замоне ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сари қудрат омаданд, ҳар се навъи соҳибихтиёрӣ дар ҳолати таназзул қарор доштанд ва танҳо таҳти роҳбарии ӯ соҳибихтиёрии амалӣ таъмин гардид. Ин таҳлилҳо бо истинод ба санаҳои муҳимми таърихӣ – эълони соҳибихтиёрӣ (24 августи 1990) ва истиқлоли давлатӣ (9 сентябри 1991) – пуштибонӣ мешаванд. Муаллиф ҳамчунин соҳибихтиёрии давлатиро ба намудҳои сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва ғайра ҷудо карда, мустақилияти комили давлатро шарҳ медиҳад.

        Яке аз бахшҳои муҳими мақола "Қадамҳои таърихии Пешвои миллат дар ташаккули соҳибихтиёрии давлатӣ" мебошад. Муаллиф фаъолияти Иҷлосияи XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (моҳи ноябри 1992)-ро ҳамчун нуқтаи тақдирсоз таҳлил намуда, 23 масъалаи баррасишударо зикр мекунад. Интихоби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба вазифаи Раиси Шӯрои Олӣ (бо Қарори №682) ҳамчун қадами таърихӣ арзёбӣ мешавад. Муаллиф панҷ гурӯҳи асноди меъёрии ҳуқуқиро, ки дар иҷлосия қабул гардиданд, ҷудо карда, нақши онҳоро дар барқарорсозии ҳокимият, хотимаи ҷанг ва ҳифзи истиқлол шарҳ медиҳад. Ин таҳлилҳо бо далелҳои ҳуҷҷатӣ ва таърихӣ комилан асоснок мебошанд.

        Дар мақола ба таври муфассал ба таъсиси рамзҳои давлатӣ – Парчам ва Нишони давлатӣ – дар Иҷлосияи XVI таваҷҷӯҳ зоҳир шудааст. Муаллиф таъкид мекунад, ки ин рамзҳо пас аз эъломияҳои соҳибихтиёрӣ ва истиқлол ташаккул ёфтанд ва нақши бевоситаи Пешвои миллат дар ин раванд муҳим буд. Муроҷиатномаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз 12 декабри 1992 ҳамчун барномаи мушаххаси бунёди давлати муосир ва демократӣ арзёбӣ мешавад. Ислоҳоти низоми идора ба се давра тақсим карда шуда, таъсиси институти президентӣ, парлумони касбӣ, ҳукумати ҷавобгӯ ва ҳокимияти судии мустақил барҷаста гардонида шудаанд. Ин таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар муддати зиёда аз 30 сол ба сафи давлатҳои муосири миллӣ ворид гардид.

        Бахши таъмини амният ва ваҳдати миллӣ аз ҷиҳати эҳсосӣ ва илмӣ хеле пурқувват аст. Муаллиф ба қасами таърихии Пешвои миллат дар назди Парчами давлатӣ ва қонунҳои аввалини Иҷлосияи XVI ("Дар бораи гурезагон" ва "Дар бораи Рӯзи сулҳ ва ризоияти миллӣ") ишора мекунад. Аз Муроҷиатномаи 12 декабри 1992 иқтибосҳо оварда шудаанд, ки дар онҳо қасами садоқат ба сулҳ зикр ёфтааст. Таҳлили 80 муроҷиатнома, хитоба ва суханрониҳои Пешвои миллат то соли 1997 нишон медиҳад, ки ҳамаи онҳо ба ваҳдати миллӣ бахшида шудаанд. Ин далелҳо нақши Пешвои миллатро ҳамчун қаҳрамон ва наҷотбахши миллат ба таври илмӣ собит мекунанд.

       Мақола ба интихоби роҳи давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона таваҷҷӯҳи хос зоҳир мекунад. Муаллиф ин масъаларо ҳамчун санги асосии муноқишаҳои сиёсӣ дар замони ҷанг арзёбӣ карда, таъкид мекунад, ки Пешвои миллат ҳаққи худмуайянкунии халқро эҳтиром гузоштанд. Иқтибосҳо аз Муроҷиатномаи 12 декабри 1992 ва изҳороти солинавӣ нишон медиҳанд, ки роҳи демократӣ ва ҳуқуқбунёд аз рӯзҳои аввал муайян гардид. Муқоисаи Пешвои миллат бо шахсиятҳои бузурги таърихӣ ба мисли Т. Ҷеферсон, Ҷ. Вашингтон ва М. Гандӣ илман асоснок ва ҷолиб аст, ки арзиши таърихии интихоби роҳро таъкид менамояд.

       Дар қисми марбут ба таҳия ва қабули Қонуни асосии Ҷумҳурии Тоҷикистон муаллиф ба таври муфассал ташаббусҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар соли 1993 баррасӣ менамояд. Изҳороти Сарвари давлат дар бораи зарурати омода кардани лоиҳаи Конститутсияи нав ва пешниҳоди он ба муҳокимаи умумихалқӣ ҳамчун қадами таърихӣ арзёбӣ мешавад. Муаллиф таъкид мекунад, ки лоиҳа дар муддати зиёда аз ду моҳ муҳокима шуда, беш аз 8500 пешниҳод аз ҷониби мардум ворид гардид ва маҳз бо ҳамин сабаб он "халқӣ" номида шуд. Қабули Конститутсия 6 ноябри соли 1994 тавассути раъйпурсии умумихалқӣ ҳамчун яке аз аввалинҳо дар фазои пасошӯравӣ зикр ёфтааст. Ин таҳлилҳо илман асоснок буда, нақши Пешвои миллатро ҳамчун "падар ва асосгузори" Конститутсияи муосири тоҷикон собит мекунанд.

       Муаллиф ба таҳияи низоми ҳуқуқии миллӣ таваҷҷӯҳи хос зоҳир карда, Конститутсияи соли 1994-ро бо ислоҳотҳои минбаъда ҳамчун асоси давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона муаррифӣ менамояд. Принсипҳои асосӣ – соҳибихтиёрии халқ, гуногунандешии сиёсӣ, арзиши олӣ будани ҳуқуқу озодиҳои инсон, ҷудоии дин аз давлат, гуногунии моликият ва таҷзияи ҳокимият – бо далелҳои мушаххас шарҳ дода шудаанд. Таъкид мешавад, ки ин ислоҳотҳо аз Иҷлосияи XVI сарчашма гирифта, дар суханронии Пешвои миллат ба муносибати 20-солагии иҷлосия (соли 2012) инъикос ёфтаанд. Низоми ҳуқуқии Тоҷикистон дар заминаи оилаи ҳуқуқии романию олмонӣ бо назардошти анъанаҳои тоисломӣ ва исломӣ мукаммал гардидааст, ки ин таҳлил арзиши баланди илмӣ дорад.

       Бахши ислоҳоти бузурги маънавӣ аз тариқи ҳуқуқ яке аз қавитарин қисматҳои мақола мебошад. Муаллиф Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросимҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон" (моҳи июни соли 2007)-ро ҳамчун нахустин қонуни миллӣ арзёбӣ карда, ташаббуси бевоситаи Пешвои миллатро дар он барҷаста мекунад. Ин қонун ҳамчун оғози ислоҳоти иҷтимоӣ ва маънавӣ тасвир шуда, ба коҳиши исрофкорӣ ва беҳбудии ҳаёти иқтисодии мардум мусоидат кардааст. Иқтибос аз суханронии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз 24 майи соли 2007 дар бораи алоқаи танзим бо паст кардани сатҳи камбизоатӣ далели муҳими илмӣ мебошад. Муаллиф ин ислоҳотро ҳамчун тарбияи маънавӣ ва ҳифзи манфиатҳои мардум таҳлил менамояд.

       Дар бахши ҳифзи маънавии истиқлоли давлатӣ муаллиф ба бедор кардани эҳсоси ватандорӣ таваҷҷӯҳи амиқ зоҳир кардааст. Таҷлили ҷашнҳои бузурги таърихӣ – 1100-солагии давлати Сомониён (1999), Соли тамаддуни ориёӣ (2006), 5500-солагии Саразм ва ғайра – ҳамчун роҳи шиносоии мардум бо мероси фарҳангӣ арзёбӣ мешавад. Қадршиносӣ аз шахсиятҳои таърихӣ ба унвони Қаҳрамони Тоҷикистон, чопи асарҳои ниёкон ва эҳёи тафаккури қаҳрамонона илман асоснок шарҳ дода шудаанд. Ин чорабиниҳо ҳамчун манбаи ғоявии муҳофизати истиқлол ва пайвасти мероси таърихӣ бо давлатдории муосир муҳим мебошанд.

       Муаллиф соли 2009-ро ҳамчун соли бузургдошти Имоми Аъзам эълон кардани Пешвои миллатро барҷаста мекунад, ки бо чопи беш аз 300 ҳазор нусхаи Қуръони карим ва асарҳои мутафаккирони тоҷик ҳамроҳ буд. Ин амалҳо барои ҳифзи ақидаи ҳанафӣ ва муқобила бо тундравӣ муҳим арзёбӣ мешаванд. Ҳифзи истиқлол ба ду самт – маънавӣ ва низомӣ – тақсим карда шуда, нақши Пешвои миллат дар таъсиси артиш, мақомоти амниятӣ ва ҳифзи ҳуқуқ таъкид мегардад. Ин таҳлилҳо далелҳои фаровон дошта, арзиши баланди илмӣ ва амалии онҳоро нишон медиҳанд.

       Дар бахши вусъат бахшидани раванди демократикунонӣ муаллиф таъсиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистонро ҳамчун платформаи муттаҳидкунандаи ғояҳои созандагӣ ва ваҳдат арзёбӣ мекунад. Мавҷудияти 7 ҳизби сиёсӣ, интихоботҳои солҳои 1994–2020, узвият дар ташкилотҳои байналмилалӣ ва моратория ба ҳукми қатл ҳамчун далелҳои гуногунандешии сиёсӣ оварда шудаанд. Муаллиф Пешвои миллатро ҳамчун шахсияти нухбагони сиёсати ҷаҳонӣ тавсиф карда, сифатҳои ӯро – демократ, ислоҳотгаро, гуманист ва ғайра – барҷаста мекунад. Ин қисм бо таҳлилҳои амиқ ва муқоисаҳои илмӣ анҷом ёфта, рушди демократияро дар Тоҷикистон ба таври мӯътабар собит менамояд.

        Муаллиф дар бахши ниҳоӣ ба ҳамкории байниҳизбӣ ва рақобати солими сиёсӣ таваҷҷӯҳи хос зоҳир кардааст. Таъсиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамчун унсури муттаҳидкунандаи мардум атрофи сиёсати созандаи Пешвои миллат арзёбӣ мешавад. Барномаҳои ҲҲДТ дар интихоботҳои даврӣ бо ғояҳои ваҳдат ва ободкорӣ баромад карда, мардумро муттаҳид сохтааст. Инчунин, узвияти Тоҷикистон дар созмонҳои байналмилалӣ, имзои санадҳои ҳуқуқӣ ва эълони моратория ба ҳукми қатл ҳамчун далелҳои эҳтиром ба ҳуқуқи инсон ва стандартҳои ҷаҳонӣ оварда шудаанд. Ин таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат ҳамчун давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд дар арсаи байналмилалӣ муаррифӣ гардид.

        Дар қисми арзёбии мақом ва ҷойгоҳи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар масири таърихи тоҷикон муаллиф муқоисаҳои амиқ ва илман асоснок меорад. Пешвои миллат бо шахсиятҳои бузурги таърихӣ – Рӯдакӣ (поягузори адабиёти порсӣ), Исмоили Сомонӣ (бунёдгузори давлати мутамарказ), Садриддин Айнӣ (эҳёкунандаи забон) ва Бобоҷон Ғафуров (муаллифи "Тоҷикон") – муқоиса карда мешавад. Муаллиф таъкид мекунад, ки Пешвои миллатро аз парокандагӣ ва давлатро аз нобудӣ наҷот дод, низоми давлатдории муосири тоҷиконро асос гузошт ва ҳаққи таърихии миллатро ба истиқлол татбиқ намуд. Ин муқоисаҳо арзиши баланди илмӣ дошта, рисолати давлатсозии Пешвои миллатро дар 35 соли истиқлол тасдиқ мекунанд.

        Мақола дар маҷмуъ ҳамчун таҳқиқоти муҳим ва ҳамаҷониба барои фаҳмиши таърихи сиёсӣ ва ҳуқуқии муосири Тоҷикистон арзишманд аст. Муаллиф бо истифода аз далелҳои фаровон ва таърихӣ нақши таърихии Пешвои миллатро дар бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ собит мекунад. Ин асар метавонад ҳамчун манбаи муътбар барои муҳаққиқон, донишҷӯён ва омӯзгорон хизмат кунад.

        Мақола аз ҷиҳати сохтор хеле хуб ташкил шудааст: аз муқаддима то хулоса ҷараёни мантиқӣ ва пайдарҳам дорад. Истифодаи фаровон аз иқтибосҳои мустақим аз суханрониҳо, муроҷиатномаҳо ва ҳуҷҷатҳои расмии Пешвои миллат арзиши илмиро боз ҳам баланд бардоштааст. Ин асар метавонад ҳамчун замина барои таҳқиқотҳои минбаъда дар соҳаи таърихи истиқлоли Тоҷикистон ва нақши шахсият дар давлатсозӣ хизмат кунад. Қадршиносӣ аз Пешвои миллат ҳамчун қарзи виҷдонӣ ва таърихии ҳар тоҷик таъкид гардидааст, ки ин паҳлӯи тарбиявӣ дорад.

        Дар маҷмуъ, мақолаи муҳтарам Қобилҷон Хушвахтзода як дастоварди назарраси илмӣ мебошад, ки сатҳи баланди дониш ва масъулияти муаллифро ҳамчун Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон нишон медиҳад. Он ба таври ҳамаҷониба масъалаҳои асосии ташаккули истиқлоли давлатиро фаро гирифта, бо далелҳои мӯътамади таърихӣ ва ҳуқуқӣ пуштибонӣ мешавад. Ин асар барои нашр дар маҷаллаҳои илмӣ, китобҳои дарсӣ ва маводи тарбиявӣ комилан мувофиқ аст ва метавонад дар тарбияи насли ҷавон нақши муҳим бозад.

        Хулоса, ман ҳамчун доктори илмҳои таърих мақолаи мазкурро мусбат арзёбӣ мекунам ва онро як кори илмии комил ва арзишманд мешуморам. Ин асар на танҳо ба ҳифзи хотираи таърихӣ, балки ба фаҳмиши амиқи равандҳои давлатсозӣ ва нақши шахсияти таърихӣ дар сарнавишти миллат мусоидат мекунад. Тавсия медиҳам, ки мақола нашр ва васеъ паҳн гардад, то ки саҳми он дар рушди илми таърих ва тарбияи ватандӯстии ҷомеа зиёдтар шавад. Тақризи мазкур далели қадршиносӣ аз кори илмии муаллиф ва эҳтиром ба мероси таърихии миллат мебошад.

ҚУРБОНОВА Ширин

сарходими илмии  Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих