Пиряхҳо барои зиндагии инсонҳо дар сайёра аҳамияти бузург доранд, зеро онҳо таъсири назаррас ба иқлим, захираҳои обӣ ва муҳити зист мерасонанд. Пиряхҳо манбаъҳои асосии оби тоза ва ошомиданӣ дар ҷаҳон ба ҳисоб мераванд. Бисёре аз кишварҳо, аз ҷумла Тоҷикистон, оби дарёҳои худро аз обшавии пиряхҳои баландкуҳҳо мегиранд, ки ин об ба дигар кишварҳои Осиёи Марказӣ равона мешавад. Аз ин рӯ, гуфта мешавад, ки Тоҷикистон қалби яхбастаи Осиёи Марказӣ аст.

Яке аз аҳаммияти дигари пиряхҳо дар он аст, ки нурҳои офтобро ба фазо инъикос мекунонанд ва сардии заминро нигоҳ медоранд. Агар пиряхҳо пурра об шаванд, ҳарорати сайёра метавонад боз ҳам баландтар шавад. Аз ин рӯ, пиряхҳо ҳамчун танзимкунандагони сайёра миёни замин ва офтоб амал мекунанд.

Обшавии пиряхҳо дар фасли тобистон оби ҷӯйбоҳоро пур мекунад ва барои таъмини оби дарёҳо, обанборҳо, заминҳои кишоварзӣ, нирӯгоҳҳои барқӣ ва обёрии полезҳо хеле муҳим аст. Аз ин рӯ, дар минтақаҳое, ки боришоти кам доранд, пиряхҳо нақши калидӣ дар таъмини об мебозанд. Агар обшавии онҳо зуд ба вуқӯъ пайвандад, ин метавонад дар оянда боиси норасоии об гардад. Зеро обшавии пиряхҳо нишонаи бевоситаи гармшавии глобалӣ мегардад. Таҳқиқи воқеии пиряхҳо ба олимон дар пешгӯии тағйироти иқлим кӯмак мерасонад ва ҳушдоре барои тағйирёбии иқлим мебошад.

Аз ин лиҳоз, обшавии пиряхҳо яке аз масъалаҳои ҷиддии экологӣ дар ҷаҳон ба ҳисоб меравад. Ин раванд бо гармшавии глобалӣ ва тағйирёбии иқлим зич алоқаманд аст. Пас омилҳои асосии обшавии пиряхҳо дар ин аст:

• Гармшавии глобалӣ – Баланд шудани ҳарорати ҳаво боиси об шудани яхҳо мегардад.

• Офзоиши газҳои гулхонаӣ – Диоксиди карбон (CO₂) ва дигар газҳо гармиро нигоҳ медоранд ва иқлимро тағйир медиҳанд.

• Олудашавии муҳит – Ғубор ва газҳои саноатӣ рӯйи пиряхҳоро мепӯшонанд ва онҳоро тезтар об мекунанд.

• Тағйирёбии табиӣ – Тағйироти иқлимии табиӣ низ метавонад ба обшавии пиряхҳо таъсир расонад [7].

Дар таърих зикр гардидааст, ки пиряхҳо ҳамеша об мешуданд, аммо имрӯз раванди обшавии ин пипяхҳо бо суръати зиёд идома дорад. Гармшавии глобалӣ дар рӯи замин метавонад хеле зудтар аз он чизе, ки интизор меравад, ба амал ояд, на дар тӯли ҳазор ё сад сол, балки дар давоми даҳ сол. Пас бо баланд гардидани ҳарорати миёнаи ҷаҳон, ки боиси обшавии босуръати пиряхҳои сайёра мегардад ва майдони яхбандии кишварҳои Гренландия ва Антарктида коҳиш меёбад. Пиряхҳои Гренландия ва Антарктида манбаи оби ширини сайёра ба ҳисоб мераванд, ки бо обшавии онҳо, ин манбаъ низ ба сайёра таҳдид мекунад. Инчунин гуфта мешавад, ки аз соли 1975 то соли 2019 пиряхҳои Ҳимолой чоряк қисми ҳаҷми худро гум карданд ва раванди обшавӣ идома дорад. Баландтарин қуллаҳои кӯҳ то ҳол зери барфу ях қарор доранд, вале дар баландии 5000 то 5500 метр растаниҳо пайдо шудаанд, ки қаблан бинобар паст будани ҳарорати ҳаво, пайдоиши онҳо ғайриимкон дониста мешуд. Олимон пешгӯӣ мекунанд, ки то соли 2100 сеяки тамоми яхҳои Ҳимолой нопадид хоҳанд шуд. Пиряхҳои Ҳимолой ҳафт дарёи бузурги Осиёро ғизо медиҳанд ва ин раванд 2 миллиард нафарро бо об таъмин мекунад. Дар натиҷа, нопадид гардидани ин пиряхҳо боиси норасоии об дар Ҳиндустон, Чин, Бангладеш, Покистон ва чанд кишвари дигар низ мегардад. Ин вазъият ба заиф шудани хоҷагии деҳот ва коҳиши истеҳсоли ҷаву гандум ва найшакар оварда мерасонад, ки ба зиндагии мардуми минтақа паёмадҳои таъсири манфӣ дорад [5].

Маълум аст, ки дар ду даҳсолаи аввалини садаи XXI обшавии пиряхҳо ба далели гармшавии иқлим ба назар расидааст. Барои пешгирӣ аз ин раванд, дар Тоҷикистон "Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо барои солҳои 2010-2030" қабул гардид, ки дар доираи он Маркази омӯзиши пиряхҳо таъсис ёфт, дар ҳамин самт амал мекунад [7].

Боиси ифтихор аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун кишвари ташаббускор дар ҳалли масъалаҳои обу иқлим шинохта шудааст. Бо қабули Соли байналмилалии «Оби тоза» дар соли 2003, Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт» дар солҳои 2005-2015, «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об» дар соли 2013 ва Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» дар солҳои 2018-2028 тасдиқи бебаҳси ташаббусҳои кишвари Тоҷикистон мебошад [4].

Дар ин раванд, эълони соли 2025 ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" барои дарки моҳият ва аҳамияти ҳифзи пиряхҳо масъалаи хеле муҳим дар ҷаҳони имрӯза мебошад. Имрӯз ҷаҳон, шоҳиди тағйирёбии иқлим гардида ва ҷонибдори аз ташаббусҳои ҷаҳонии Ҷаноби Олӣ, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин масъала мебошанд [1].

Ба ин тартиб, Ҷумҳурии Тоҷикистон барои саҳмгузорӣ дар ҳалли масъалаҳои глобалии иқлим, ташаббусҳои зиёдеро дар сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ амалӣ мекунад [3]. Ҳадафи ин ташаббусҳо, пеш аз ҳама, кӯмак расонидан дар пешгирии паёмадҳои манфии тағйирёбии иқлим ва тақвияти ҳамкориҳо дар ҳалли масъалаҳои экологӣ, махсусан обшавии пиряхҳо дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон мебошад.

Кишварҳои араб, аз ҷумла, ба хатарҳои ҷиддии обшавии пиряхҳо огоҳӣ доранд ва барои пешгирии ин мушкил чораҳои заруриро меҷӯянд. Махсусан Фотима Бадвӣ, рӯзноманигори мисрӣ, дар рӯзномаи "Ал-Хабар Ал-Явми" қайд кардааст, ки ташаббуси Раисиҷумҳури Тоҷикистон дар эълон кардани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ бо тамоми қувват дастгирӣ ёфтааст [6].

Инчунин раҳбарони ширкаткунанда дар нишасти Шӯрои ҳамкории Халиҷи Форс ва кишварҳои Осиёи Марказӣ (С5) натиҷаҳои Форуми муколимаи Баҳрайн бо номи “Шарқу Ғарб барои ҳамзистии башарӣ”, ки дар соли 2022 дар Манама баргузор гардид, баҳои баланд доданд. Ҳамзамон рӯзи чоршанбеи 19.07.2023, дар шаҳри Ҷидда баёнияи муштаракро дар ҷамъбасти нишаст таҳти раёсати шоҳзода Муҳаммад ибни Салмон ибни Абдулазиз Оли Сауд, валиаҳд ва нахуствазири Шоҳигарии Арабистони Саудӣ дар “Маркази конфронси байналмилалии шоҳ Абдулло дар Ҷидда” баргузор шуд, ин масъала дубора таъкид гардид. Маҷлис ба 20 натиҷа расид, ки дар банди 11-уми он, Сарони давлатҳо аҳамияти густариши ҳамкорӣ дар соҳаи муҳити зист, тағирёбии иқлим, ҳифзи пиряхҳо ва захираҳои об ва ҷалби бештари сармоягузориҳо ба бахшҳои муҳими иқтисоди Осиёи Марказӣ барои мутобиқшавӣ ба тағйири иқлим тавассути ҳамгироӣ ва ҳамкорӣ дар масъалаҳои хатарҳо ва оқибатҳои офатҳои табиӣ байни ду ҷонибро таъкид карданд [2].

Илова бар ин, пиряхҳо дар бисёр кишварҳо қисми муҳимми туризм ва варзишҳои зимистона ба ҳисоб мераванд. Кӯҳнавардон ва лижаронҳо ба минтақаҳои пиряхдор сафар мекунанд ва аз табиати зебо баҳра мебаранд. Ин раванд дар баланд бардоштани иқтисоди миллӣ ва ҷалби туристон нақши муҳим дорад.

Одинаев Абдуҳалим,

ходими пешбари илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ