"Забон неъмати бебаҳои зиндагии аҳли башар мебошад. Инсон фақат тавассути забон метавонад эҳсос ва фикру андешаҳои худро иброз намояд. Миллати шарафманди тоҷик таъриху фарҳанги камназири худро бо ҳамин забон иншо ва ба ҷаҳониён  муаррифӣ кардааст".

Эмомалӣ  Раҳмон

Ба истиқболи  Рӯзи забони давлатӣ- 5 октябр

Шакаршикан шаванд, ҳама тутиёни ҳинд,

З-ин қандӣ порсӣ ки ба Бангола меравад...

Ҳофизи Шерозӣ

         Аз 5 октябри соли 2009 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба тасвиб расид. Ҳамин тариқ, ин сана чун  Рӯзи забони давлатӣ эълон гардида, ба феҳристи ҷашнҳои давлатӣ ва миллӣ ворид карда шуд.  Дар робита ба баланд бардоштани мақоми забони давлатӣ ва рушди он 28 ноябри соли 2020 Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020–2030» тасдиқ карда шуд, ки дурнамои рушди сиёсати забони давлатӣ дар ҷомеа заминаҳои ҳуқуқӣ, моддӣ ва иҷтимоиву иқтисодӣ фароҳам меоварад.

         Ҳамасола  санаи 5-уми октябр  ҳамчун  Рӯзи забони давлатӣ таҷлил мешавад. Дар воқеъ забон дар ҳамаи давру замонҳо як рукни асосии давлатдорӣ миёни қавму мардуми ҷаҳон  буда, дар раванди давлатдорӣ нақши муҳим мебозад.  Бо ташаббуси Академияи миллии  илмҳои  Тоҷикистон санаи 2-уми октябри соли 2025  конференсияи илмӣ-амалӣ  “Пешвои миллат ва масъалаҳои рушди забони давлатӣ ”баргузор шуд, ки нигорандаи сатрҳо дар он иштирок дошт. Дар конференсия  саҳми Пешвои миллат дар таҳкиму тақвияти забони тоҷикӣ дар мамлакат ва арсаи байналмилалӣ баррасӣ шуда, аз ҷониби муҳаққиқони соҳа андешарониҳо  сурат гирифт.

         Ба ин  муносибат лозим меояд, то сайри  таърихӣ ба нақши забону адибон дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ, аз ҷумла Ҳиндустону Покистону Бангладеш дошта бошем. Зеро минтақа  бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистон фарҳангҳои  қадимаи муштарак дорад.

         Барои рушди фарҳанг, ҳувият ва ҳамбастагии иҷтимоии ҳар миллат забон нақши калидӣ дошта, на танҳо воситаи муоширати байни мардум, балки ҷавҳари ҳувияти миллӣ ва арзишҳои фарҳангӣ буда, таъриху тамаддунро инъикос мекунад. Донишманд ва нависандаи бузург Садриддин Айнӣ  таъкид намудааст: ки “забон пояи фарҳанг аст ва фарҳанг-рукни ҳастии миллат”  буда, яке аз муҳимтарин хусусиятҳои он муттаҳиду ягона намудани мардум буда, василаи эҳсоси ҳамбастаги онҳо мебошад.

         Забони форсӣ ё порсӣ  бо се шохааш  форсӣ, тоҷикӣ ва дарӣ яке аз забонҳои ҳинду аврупоӣ буда, соҳибони аслии он кишварҳои Тоҷикистон, Эрон, Афғонистон  буда, дар Ҳиндустону Покистон, Ӯзбекистон, Туркия ва дигар давлатҳои ҷаҳон зиндагӣ мекунанд, ки шумораи гуяндагони он хело зиёд мебошанд. Бо ин забон шоирону нависандагони бузург, аз ҷумла Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Хайём, Сино, Ҷомӣ, Мавлоно, Ҳофиз, Бедил, Ғолиб, Амирхусрав, Иқбол, Дониш, Айнӣ, Лоҳутӣ, Турсунзода ва бисёре аз дигарон, асарҳои оламшумуле эҷод кардаанд. Ин забон то ба имрӯз дар Покистону Ҳиндустон  дар баробари дигар кишварҳо  ҷойгоҳи илмии худро дошта,  дар китобхонаҳо маводҳои хело фаровон бо ин забон мавҷуд мебошад. Ин забон дар донишгоҳу макотиби олӣ ва баъзе аз мадорис мақому манзилат  дошта мавриди истифода қарор мегирад.

         Ин забон таърихан забони фарҳангӣ ва корбарии  империяҳои сершумор дар Осиёи Ғарбӣ, Марказӣ ва Ҷанубӣ буда, ба забонҳои дигар, аз ҷумла, туркӣ (хусусан ӯзбекӣ ва озарбойҷонӣ), арманӣ, гурҷӣ, ҳинду ориёӣ ба хусус урду ва забони арабӣ таъсири калон расонидааст. Он  забони илму давлатдорӣ дар манотиқи Осиёи Ҷанубӣ ба хусус Ҳинду Покистону Бангладеш нақши калидӣ бозидааст.

         Ҳамин  тариқ, забони форсӣ-тоҷикӣ яке аз забонҳои бостонӣ буда, дар зумраи хонаводаи забонҳои ҳинду-аврупоӣ ба гурӯҳи ҳинду эронӣ ва эронии ғарбӣ шомил аст, ки давраи дуру дарози таърихии рушду такомулро аз сар гузаронида, аз даврони Ҳахоманишиён то ба замони ҳукумати Сосониён бо тобишҳои гуногун шакли дигар гирифт.

         Мавриди зикр аст, ки  кишварҳои олам бо тамаддун, фарҳанг, забону адабиёт ва донишмандону мутафаккирони худ  мақому макону  манзалати худро дар ҷаҳон пойдору устувор нигоҳ дошта, ба равишу усули геофарҳангиро тақвият мебахшанд. Зеро ин ҳама   ба монанди нардбоне мебошанд, ки ин ё он кишвар тавассут он метавонад худро ба суи қуллаҳои баланд  расонад. Ин ҳама чун сутуну пояҳои қавии кишварҳо  мебошанд, ки танҳо бо ин васила арзият ва мавҷудияти таърихиро фароҳам оварда, боқӣ мемонанд.

         Мавриди зикр аст, ки забон бо шеваҳои зебову ширинаш   заминаи донишу маърифати дар тӯли ҳазорсолаҳо андӯхтаи мардумро дар худ нигоҳ дошта, то ба имрӯз дар марказу шуъбаҳои донишгоҳҳои ҷаҳон мавриди омӯзиш қарор мегирад. Минтақаи Осиёи Ҷанубӣ, аз ҷумла Ҳиндустону Покистон аз кишварҳое мебошанд, ки  бо тамаддуну таърихи қадимаи муштараки худ бо Осиёи Марказӣ  ба хусус Тоҷикистон шӯҳрату шукуҳ дорад.

        Бояд қайд кард, ки бо вуҷуди он ки Ҳиндустону Покистон бо кишварҳои Осиёи Марказӣ ва хусусан Тоҷикистон ҳамсарҳад набуда, балки мардумони ин  сарзамин аз давраҳои гузашта бо ҳам равобит ва пайванди муштараки қавӣ доштанд, ки дар он саҳми шоирон, адибону нависандагон назаррас мебошад. Бояд зикр кард, ки ҳамаи муносибатҳо дар заминаи тамаддун, забон, фарҳанг ва тиҷорат сурат мегирад, ки то имрӯз  идома дорад.

        Бештари донишмандони Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистон ба сарзаминҳои Ҳиндустону Покистон сафар карда, забону адабиёти тоҷикӣ-форсиро бо нашри девону осори пурарзишашон ҳифз карда, ташвиқу тарғиб намуданд. Барои нависандаи сатрҳо мояи шарафу ифтихор аст, ки дар даврони сафарҳо аз  биноҳои қадимаи ин кишварҳо дидан  карда, овезаву шиорҳои  пур аз меҳру  адабу насиҳатро бо забони зебову шевои форсӣ-тоҷикӣ  мушоҳида  кардааст. Барои мисол дар даромадгоҳи Донишакадаи ҳунар ва санъат дар шаҳри Лоҳури Покистон, ки бо шаҳри Душанбе аз соли 1973  бародаршаҳр аст бо шевои зебо чунин хаттотӣ  шудааст: “Касби камол кун, то азизи ҷаҳон шавӣ!”,  шаҳодат  аз  мақом забон ба ҳайси роҳнамои илму адаб   медиҳад.

         Ин кишварҳо саршор аз шахсиятҳост, ки осорашон то ҳол дар китобхонаву марказҳои илмӣ маҳфуз  буда, шаҳрҳо ва маҳаллаҳои гуногуни ин манотиқ ба монанди  Деҳлӣ, Агра, Тӯғлақобод, Муршидобод, Колкатта, Лоҳур, Мултон, Пешовар, Кашмир, Ҳунза, Гилгету Своту Кувейта аз ҷойҳое мебошанд, ки шоирону адибону донишмандон аз қабили Мирзо Ғолиб, Мирзо Абдулқодири Бедил, Амир Хусрав, Низомиддин Авлиё, Масъуди Саъди Салмон, Саид Шоҳ Фатҳи Алии Вайсӣ (1816-1886) чун  ёрони меҳрубон  зиндагӣ мекарданд ва ба қавли файласуфи Шарқу Ғарб Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ шефтаи забону адаби форсӣ-тоҷикӣ шуданд:

Гарчи ҳиндӣ дар узубат шаккар аст,

Тарзи гуфтори дарӣ ширинтар аст.

         Бо эҷодиёт ва маҳоратҳо ва истифодаи хуб аз ин забон   донишмандону ҳунармандон тавонистанд минтақаи Осиёи Ҷанубиро ба як макони таърихӣ бо доштани тамаддуну дину фарҳангҳои рангоранг табдил диҳанд, ки осорашон то ба имрӯз  боқӣ мондааст. Ҳамаи ин донишмандон барои давлатмардони даврони худ чун мушовири умури сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиву тиҷоратӣ машварату маслиҳатҳои муфид доданд.

          Ҳамин корҳои шоиставу накуи онҳо мебошад, ки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ин донишмандон ҳамеша арҷгузорӣ намуда, зимни сафари худ ба Ҳиндустон  дар соли 2006 аз марқади шоири ширинзабони тоҷик Мирзо Абдулқодири Бедил дидан намуд. Президенти кишвар зимни паёми шодбошӣ ба муносибати Рӯзи забони давлатӣ иброз доштанд, ки мо ифтихор дорем, ки осори ҷовидонаи ба забони ноби тоҷикӣ таълифнамудаи гузаштагони мо ганҷинаи фарҳангу тамаддуни умумибашариро бо беҳтарин намунаҳои илмиву адабӣ ва ахлоқиву маънавӣ ғанӣ гардонидааст[1].

          Мавриди зикр аст, ки  забони форсӣ-тоҷикӣ тибқи сарчашмаҳо дар сарзаминҳои Осиёи Ҷанубӣ беш аз 600 сол ё дақиқтар аз соли 1203 то соли 1837 забони форсӣ-тоҷикӣ чун забони давлатӣ маҳсуб ёфта, ба ҳайси забони гуфтугӯи байни миллатҳо мавриди истифода қарор мегирифт. Ҳамин тариқ, он на танҳо забони аҳли дарбор, балки забони адабиёт, сиёсат, маориф ва мақоми иҷтимоӣ дар Осиёи Ҷанубӣ аз ҷумла  Ҳиндустон, Покистон ва Бангладеш маҳсуб меёфт.

          Ба андешаи муҳаққиқ Музаффар Алам ин забон дар асри XVI бо табодули донишмандони зиёди форсу тоҷик  аз Эрону Афғонистону Мовароуннаҳр ба минтақаи Осиёи Ҷанубӣ даъват шуда, дар рушду ривоҷи он бо калому паёмҳои фаровон аз меҳру муҳаббат миёни ҳам  табодули афкор мекарданд. Ҳамин тавр, тавассути ин бузургони адаб  забони форсӣ-тоҷикӣ на танҳо дар шаҳрҳо, балки дар деҳот низ паҳн гардид ва то дараҷае шуҳрату маъруфият пайдо кард, ки наздик буд мақоми забони якумро ишғол намуда, дар соҳаҳои маориф, адабиёт, мақомоти судӣ ва мавзеъҳои ҳукмронии ҳокимон  аз ҷумла  дар Ҳайдаробод то соли 1884 мақоми расмӣ истифода мешуд. Мансабдорону коргузорони англистабор дар коллеҷҳои таъсисдодаи худ забони форсӣ-тоҷикӣ омӯхта, ба дараҷаи профессорӣ расиданд. Забони форсӣ-тоҷикӣ миёни аҳли илму адаби Ҳиндустону Покистону Бангладеш нуфуз пайдо карда, тавассути Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ  бо истифода аз заковат ва  осори пурғановаташ дар эҳёи забону адаб пардохта, мувафаққиятҳои шоёне ба даст овард, ки то ба имрӯз осори  он боқӣ  мондааст.

           Имрӯз дар  марказу шуъбаҳои донишгоҳҳои Ҳиндустону Покистон  ин забон мавқеи шоиста дошта, радиоҳо ба ин забон барнома таҳия мекунанд. Донишгоҳи  Панҷоби Покистон таълими ин забонро  дар соли 1870 бо таъсиси Коллеҷи шарқӣ оғоз намуда, дар соли 1922 дарсҳои зинаи болоӣ, аз ҷумла магирстратура (М.А)  ба роҳ монда шуда, дар Донишгоҳи Сринагари  Кашмири Ҳиндустон  аз соли 1969 маҷаллаи «Дониш» ба ин забон нашр мешавад.

           Мувофиқи назари ҳиндшиноси тоҷик  профессор Ҳабибулло Раҷабов ва  мушоҳидаҳои нависандаи сатрҳо дар шаҳри Колкаттаи Ҳиндустон 5 то 6 рӯзномаҳои форсӣ-тоҷикӣ бо шумули "Султон-ул-ахбор" ва "Дурбин" дар миёнаҳои асрҳои 18 ва охирҳои асрҳои 19 мураттаб нашр мешуданд, ки арзишу шуҳрати забонро  дар минтақа нишон медиҳад. Бо ташаббус ва дастгирии устоди забон ва адабиёти форсӣ-тоҷикӣ Доктор Муҳаммад Исҳоқ (1898-1969) анҷуман барои рушду нумӯи адаб дар соли 1944 таъсис дода шуда, аввалин маротиба рӯзномаи "Мирот-ул-ахбор" дар шаҳри Калкутта дар санаи 1822-23 зери роҳнамоии Раҷа Рам Моҳан Рой ба чоп расид.

           Бояд зикр кард, ки он дорои утоқи коллексияи шахсии Доктор Муҳаммад Исҳоқ, толори китобхонӣ ва маҳфилу семинарҳои илмӣ ва китобхонаи арзишмандест, ки саршор аз китобу дастхатҳои нодир, қадима ва муосир ва маҷаллаи илмӣ ду забона (англисӣ ва форсӣ-тоҷикӣ) зери унвони "Индо-ироника" мебошад, ки муҳаққиқон метавонанд аз он истифода намоянд.

           Ҳукумати Ҳиндустон забони форсӣ-тоҷикиро дар доираи сиёсати нав оид ба маориф ба феҳристи забонҳои классикии Ҳиндустон шомил намуд, ки то ин замон забонҳои тамилӣ, санскрит, каннада, телегу, малаялам ва ория ба он шомил будаанд.

           Дар заминаи забони форсӣ-тоҷикӣ, ки ба қавли Иқболи Лоҳурӣ хело ширину шевову форам  аст, забони урду эҷод шуда,  вожаҳои зиёд ба забонҳои панҷобӣ, синдҳӣ, банголӣ, гуҷаратӣ ва кашмирӣ таъсир гузаштанд, ки имрӯз бо ҳар кадоми ин забонҳо миллионҳо нафар гуянда дорад.

           Шоир ва Қаҳрамони Тоҷикистон устод Мирзо Турсунзода бо адибони маъруфи Ҳиндустону Покистон робитаҳои ҳасана барқарор намуда, тавассути мукотибаҳо ва арҷу эҳтироми бузургони адабу забон  ба кишварҳои ҳамдигар барои изҳори меҳру сафову ҳамдилӣ ташриф меоварданд. Тавассути чунин мукотибаҳои пур аз меҳру сафову дӯстӣ донишмандони Осиёи Ҷанубӣ бо адибони Осиёи Миёна ба хусус Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Мирсаид Миршакар ва дигарон робитаи адабӣ ва меҳру дӯстӣ барқарор намуда, дар рушди дипломатияи фарҳангӣ саҳми сазовор гузоштанд.

           Хулосаи калом,  минтақаи  Осиёи Ҷанубӣ  хусусан Ҳиндустону Покистону Бангладеш бо донишмандони бузурги форсу тоҷик чун устоду омӯзгор аз  шахсони фозилу равшанзамиру барнодил мебошанд, ки  осори онҳо то имрӯз боқӣ мондааст. Адибону донишманди кишварҳо ба ҳайси сафирони сулҳ ва мубаллиғони адабу фарҳанг робитаҳои геофарҳангиро байни марказҳои илмӣ таҳким бахшида, дар омӯзишу ҳифзи дастҳои қадимаи форсӣ-тоҷикӣ муштаракона саҳм мегузоранд. Ба ҳамин хотир, тавсия дода  мешавад, ки  курсҳои таҷрибаву омӯзишии мавсимӣ бо истифода аз усулу моделҳои пешрафта миёни ин кишварҳо, ки  узви фаъоли СММ, СҲШ ва дигар форумҳо буда, фарҳангҳои хело бо ҳам муштарак доранд, табодили таҷриба пайваста ба роҳ монда шавад. Илова аз он, парвозҳо миёни шаҳрҳои Душанбеву Хуҷанду Кулобу Хоруғ, Исломободу Лоҳуру Пешовару Карочӣ ва  Деҳливу Колката, Муршидобод, Ҳайдарободу Аграву Дҳакка хатсайрҳо роҳандозӣ шавад. Ҳамин тариқ, робита ва ташрифи олимону муҳаққиқон ва роҳбарону тоҷирону сайёҳону намояндагонии кишварҳо меҳру  дӯстӣ ва ҳамгироиву ҳамҷавориро таҷассум намуда, заминаро  дар эҷоди фазои сулҳу созандагӣ ва таҳкими муносибатҳои ҳасана барои рушди геофарҳангӣ  чун  дипломатияи мардумӣ роҳҳои хубро фароҳам  месозад.

РАҲМОНОВ Мирсаид 

ходими калони илмии

шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии 

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳои иттилоотӣ:

1. Дар Душанбе барои таҷлили Рӯзи забони давлатӣ омодагӣ мебинанд.Манбаи электронӣ:https://khovar.tj/2024/09/dar-dushanbe-baroi-ta-lili-r-zi-zaboni-davlat-omodag-mebinand/ [Санаи дастрасӣ:03.10.2025]